Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τη μείωση των επιπτώσεων ορισμένων πλαστικών προϊόντων στο περιβάλλον»

[COM(2018) 340 final — 2018/0172 (COD)]

(2019/C 62/34)

Εισηγήτρια: η κ.

Μαρία ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ

Αιτήσεις γνωμοδότησης	Συμβούλιο, 15.6.2018 Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 11.6.2018
Νομική βάση	Άρθρο 192 παράγραφος 1 και άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	17.4.2018
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	5.10.2018
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	17.10.2018
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	538
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	210/3/2

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) στηρίζει την πρόταση οδηγίας σχετικά με τη χρήση των πλαστικών μίας χρήσης και τη θεωρεί σημαντικό στοιχείο της στρατηγικής για την κυκλική οικονομία και για την επίτευξη των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης.

1.2.

Ειδικότερα, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η μετάβαση προς τη βιωσιμότητα προϋποθέτει τη συμμετοχή όλων των πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικών φορέων, εμπλέκοντας κάθε πολίτη σε ένα νέο μοντέλο παραγωγής, κατανάλωσης και ανακύκλωσης των προϊόντων. Για τον λόγο αυτό, η εκπαίδευση, η κατάρτιση και οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης αποτελούν βασικά προαπαιτούμενα σε όλα τα επίπεδα, με ιδιαίτερη έμφαση στους νέους σχολικής ηλικίας.

1.3.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η πρόταση της Επιτροπής αποτελεί σημαντικό πιλοτικό πρόγραμμα, με ιδιαίτερη εστίαση στα πλαστικά προϊόντα που απαντώνται συχνότερα στις θάλασσες και τους ωκεανούς. Ωστόσο, η πρόταση θα μπορούσε να είναι ακόμη πιο φιλόδοξη και, ταυτόχρονα, θα έπρεπε να συνοδεύεται από έναν οδικό χάρτη και από άλλες πρωτοβουλίες ώστε να εξασφαλιστεί η αποτελεσματική εφαρμογή της.

1.4.

Ειδικότερα, η ΕΟΚΕ συνιστά:

1.4.1.

Να αξιολογηθεί η δυνατότητα διεύρυνσης του καταλόγου των δέκα προϊόντων, ώστε να συμπεριληφθούν και άλλα προϊόντα για τα οποία υφίστανται ήδη βιώσιμα υποκατάστατα διαθέσιμα στην αγορά σε ενδεδειγμένες ποσότητες και τιμές.

1.4.2.

Να αποσαφηνιστεί η αρχή σύμφωνα με την οποία όλα τα βιοαποδομήσιμα προϊόντα πρέπει να είναι και λιπασματοποιήσιμα, με συγκεκριμένες προθεσμίες φωτοαποικοδόμησης σε ξηρά και θάλασσα.

1.4.3.

Οι αλιείς μπορούν να αποτελέσουν βασικό παράγοντα για τον καθαρισμό θαλασσών και ωκεανών. Τα κίνητρα για την επιστροφή των αλιευτικών εργαλείων πρέπει να επεκταθούν το συντομότερο δυνατό σε όλα τα απόβλητα που συλλέγονται κατά την αλιεία. Για την πλήρη ανάπτυξη ενός νέου συστήματος καθαρισμού θαλασσών και ωκεανών είναι απαραίτητη η συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών και των τοπικών αρχών. Επίσης, όλοι οι λιμένες, ακόμα και οι πιο μικροί, θα πρέπει να διαθέτουν ένα προηγμένο σύστημα συλλογής και διαφανούς διαχείρισης απορριμμάτων.

1.4.4.

Μολονότι το 90 % των πλαστικών προϊόντων μίας χρήσης που βρίσκονται στην ευρωπαϊκή αγορά κατασκευάζονται σε τρίτες χώρες, είναι σημαντικό να στηριχθούν όλες οι επιχειρήσεις του κλάδου κατά τη μετάβαση σε μια πιο βιώσιμη παραγωγή. Ειδικότερα, πρέπει να ενθαρρυνθούν με οικονομικά και φορολογικά μέσα η καινοτομία και η ανάπτυξη τομέων όπως ο οικολογικός σχεδιασμός, τα βιοπλαστικά και οι δευτερογενείς πρώτες ύλες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ΕΕ θα μπορέσει να επωφεληθεί από σημαντική ανάπτυξη στο εμπορικό ισοζύγιο, να προωθήσει την ανάπτυξη πιο βιώσιμων επιχειρήσεων και να αυξήσει τις ποιοτικές θέσεις εργασίας.

1.4.5.

Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» που θεσπίστηκε με την οδηγία 2004/35/ΕΚ αποτελεί βασικό πυλώνα της πρότασης της Επιτροπής και αποτελεί τη βάση για μια πιο δίκαιη και ισόρροπη κατανομή του φόρτου διαχείρισης και ανακύκλωσης των αποβλήτων. Η ορθή εφαρμογή της οδηγίας θα συμβάλει στη μείωση των εν λόγω δαπανών για τις επιχειρήσεις εκείνες που έχουν πιστοποιημένες διαδικασίες για την πρόληψη της ρύπανσης ή για την άμεση ανάκτηση των κατασκευαζόμενων ρυπογόνων προϊόντων.

1.4.6.

Μεγαλύτερος συντονισμός μεταξύ των υπόλοιπων ισχυουσών νομοθεσιών σχετικά με τη διαχείριση και την ανακύκλωση των αποβλήτων, με έμφαση στον διαχωρισμό των απορριμμάτων. Θα ήταν επίσης σημαντικό να θεσπίσουν τα κράτη μέλη εναρμονισμένες άδειες και κυρώσεις.

1.4.7.

Η στρατηγική για τα πλαστικά μίας χρήσης θα έχει περιορισμένα αποτελέσματα, εάν η Επιτροπή δεν παρέμβει με ειδική στρατηγική για πιο βιώσιμη διαχείριση και έλεγχο των εσωτερικών υδάτων (λίμνες και ποτάμια) από τα οποία διέρχεται το 80 % των αποβλήτων που απαντώνται στη θάλασσα. Η ΕΟΚΕ συνιστά να προωθηθεί η διάδοση συστημάτων διακυβέρνησης που να εμπλέκουν τις δημόσιες και ιδιωτικές αρχές και την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών, όπως οι «ποτάμιες συμβάσεις», οι οποίες θα πρέπει να αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόσβαση σε ορισμένα ταμεία για την προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. Interreg).

1.4.8.

H θέσπιση συστημάτων επισήμανσης και ιχνηλασιμότητας για τα πλαστικά προϊόντα θα μπορούσε να προσδώσει προστιθέμενη αξία στις μεθόδους διαχείρισης και ανακύκλωσης των αποβλήτων. Η δημιουργία ειδικού λογότυπου θα μπορούσε να ενισχύσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών, ιδίως για τα προϊόντα που παράγονται από δευτερογενείς πρώτες ύλες.

1.4.9.

Η οδηγία θα πρέπει να αναθεωρείται κάθε τρία έτη και όχι κάθε έξι. Η πρόταση αυτή δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι μηχανισμοί ελέγχου είναι ήδη ενεργοί και επικυρωμένοι (μεθοδολογία καταμέτρησης). Επιπλέον, το εν λόγω μέτρο θα μπορούσε να επιλύσει τυχόν προβλήματα που ανακύπτουν κατά το στάδιο της εφαρμογής και, αν χρειαστεί, να τροποποιήσει ή να διευρύνει τον κατάλογο των δέκα προϊόντων, ανάλογα με την πορεία της εφαρμογής της οδηγίας και τις εξελίξεις στον τομέα του οικολογικού σχεδιασμού.

1.4.10.

Οι πολυάριθμες υφιστάμενες ορθές πρακτικές στην κυκλική οικονομία θα πρέπει να διαδοθούν περισσότερο, χάρη στην ενίσχυση της Ευρωπαϊκής πλατφόρμας ενδιαφερόμενων μερών για την κυκλική οικονομία, που αποτελεί αποτελεσματικό εργαλείο για την ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα πλαστικά απόβλητα αντιπροσωπεύουν ποσοστό μεταξύ 80 % και 85 % των θαλάσσιων απορριμμάτων, εκ των οποίων το 50 % είναι πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης (ΠΠΜΧ), ενώ ένα άλλο 27 % είναι αλιευτικά εργαλεία που περιέχουν πλαστικό (ΑΕ), από την παραδοσιακή αλιεία και υδατοκαλλιέργεια, που έχουν εγκαταλειφθεί ή απολεσθεί στη θάλασσα.

2.2.

Τα δέκα ΠΠΜΧ που απαντώνται συχνότερα στις παραλίες της Ευρώπης αντιστοιχούν στο 86 % όλων των ανευρισκόμενων αντικειμένων και στο 43 % του συνόλου των θαλάσσιων απορριμμάτων. Πρόκειται για προϊόντα κοινής χρήσης, η σύνθεση των οποίων δεν συνδέεται πάντοτε με το πλαστικό (1): περιέκτες τροφίμων, ποτήρια, μπατονέτες βαμβακιού, πιάτα, καλαμάκια, ξυλάκια μπαλονιών, περιέκτες ποτών και τα καπάκια τους, φίλτρα προϊόντων καπνού, υγρά μαντιλάκια και πλαστικές σακούλες. Τα δέκα αυτά προϊόντα, μαζί με τα ΑΕ, αντιστοιχούν στο 70 % περίπου του συνόλου των καταμετρώμενων θαλάσσιων απορριμμάτων (2).

2.3.

Τα ΠΠΜΧ, κατασκευασμένα συνήθως από πολυαιθυλένιο και πολυπροπυλένιο, χρειάζονται κατά μέσο όρο 300 έτη για να διασπαστούν στο περιβάλλον, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις η φωτοδιάσπασή τους μπορεί να διαρκέσει έως και 1 000 έτη. Επιπλέον, η διάσπαση δεν σημαίνει ότι το πλαστικό ενσωματώνεται στον κύκλο ζωής της φύσης, αλλά ότι μετατρέπεται σε μικροπλαστικά και γίνεται αόρατο για το ανθρώπινο μάτι.

2.4.

Το πλαστικό είναι μία από τις μεγαλύτερης αξίας εφευρέσεις του 20ού αιώνα που επηρέασε περισσότερο τη ζωή μας. Τα φυσικά του χαρακτηριστικά (η ευκαμψία, το μικρό βάρος και η ανθεκτικότητα) το καθιστούν υλικό με αναρίθμητες εφαρμογές, όπως είναι και η περίπτωση των ΠΠΜΧ, που είναι ιδανικά για χρήση εκτός σπιτιού (π.χ. στα πικ νικ). Αυτό σημαίνει ότι τα ΠΠΜΧ είναι προϊόντα με υψηλό κίνδυνο διασποράς στη φύση, ανεξάρτητα από τη βούληση πολλών καταναλωτών και την αποτελεσματικότητα των συστημάτων διαχείρισης και ανακύκλωσης των απορριμμάτων. Πρόκειται για δυσανάλογο κίνδυνο και περιβαλλοντικό αντίκτυπο, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς ότι ο προβλεπόμενος χρόνος χρήσης των προϊόντων αυτών μπορεί και να μην υπερβαίνει τα πέντε λεπτά.

2.5.

Τα ΠΠΜΧ, εάν δεν ενταχθούν στην αλυσίδα διαχείρισης των αποβλήτων, συγκεντρώνονται στις θάλασσες και τους ωκεανούς, με δυσμενέστατες επιπτώσεις για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία, δεδομένου ότι εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα. Επιπλέον, το φαινόμενο αυτό επηρεάζει πολλούς τομείς της οικονομίας, όπως ο τουρισμός, η αλιεία και οι θαλάσσιες μεταφορές.

2.6.

Το πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων έχει διασυνοριακό χαρακτήρα και έχει ως χαρακτηριστικό τα νησιά από πλαστικές ύλες (3). Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δεσμευτεί να αναλάβει δράση για την καταπολέμηση του φαινομένου αυτού, σύμφωνα με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (4) και τη Συμφωνία των Παρισίων (COP21). Η στρατηγική για τις πλαστικές ύλες (5) αποτέλεσε ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, στο πλαίσιο του σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία (6).

3.   Κύρια σημεία της πρότασης της Επιτροπής

3.1.

Στόχος της πρότασης οδηγίας είναι η πρόληψη και η μείωση των πλαστικών απορριμμάτων (μακροπλαστικών) στη θάλασσα από ΠΠΜΧ και ΑΕ, ώστε να συμπληρωθούν τα μέτρα που προβλέπονται ήδη στη στρατηγική για τις πλαστικές ύλες, καθώς και να διορθωθούν τα κενά που εντοπίστηκαν στις υφιστάμενες δράσεις και νομοθεσία.

3.2.

Η οδηγία συνδέεται επίσης και με την πρωτοβουλία για την εξάλειψη των πλαστικών σακουλών μίας χρήσης (ώστε να ενθαρρυνθεί η χρήση άλλων που κατασκευάζονται από βιοπλαστικό ή από λιπασματοποιήσιμα υλικά), η οποία έχει μεταβάλει ριζικά και σε σύντομο χρονικό διάστημα τις συνήθειες των καταναλωτών, με πολύ θετικά αποτελέσματα για το περιβάλλον (7).

3.3.   Πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης (ΠΠΜΧ)

3.3.1.

Μετά την καταμέτρηση που πραγματοποιήθηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές παραλίες, η πρόταση επικεντρώνεται στα δέκα ΠΠΜΧ που απαντώνται συχνότερα στις παραλίες. Η Επιτροπή προβλέπει μια σειρά μέτρων με βάση τη διαθεσιμότητα βιώσιμων και οικονομικά προσιτών εναλλακτικών προϊόντων. Εάν αυτά υπάρχουν ήδη στην αγορά, θεσπίζεται η κατάργηση των αντιστοίχων τους πλέον ρυπογόνων προϊόντων (π.χ. καλαμάκια, πιάτα και μπατονέτες). Διαφορετικά, θεσπίζεται μια σειρά μέτρων για τον περιορισμό της κατανάλωσης μέσω εκστρατειών ευαισθητοποίησης και προώθησης του οικολογικού σχεδιασμού, ώστε να παραχθούν το συντομότερο δυνατόν εναλλακτικά, βιοσυμβατά και ανακυκλώσιμα υλικά (π.χ. δοχεία τροφίμων, κύπελλα, μπαλόνια, συσκευασίες και περιτυλίγματα, δοχεία ποτών, φίλτρα καπνικών προϊόντων, υγρά μαντιλάκια, λεπτές πλαστικές σακούλες).

3.3.2.

Η οδηγία ορίζει την εφαρμογή του καθεστώτος διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού για όλα τα προϊόντα που δεν υπόκεινται στο μέτρο του περιορισμού της διάθεσης στην αγορά, προκειμένου να υπάρξει συνδρομή στις δαπάνες πρόληψης και διαχείρισης των αποβλήτων.

3.3.3.

Η Επιτροπή προτείνει επίσης ένα σύστημα επισήμανσης που θα ενημερώνει τους καταναλωτές σχετικά με τη διαχείριση των απορριμμάτων προκειμένου να ενθαρρυνθεί η χωριστή συλλογή και η ανακύκλωση. Το μέτρο αυτό περιλαμβάνει και την επισήμανση συμπεριφορών που πρέπει να αποφεύγονται (π.χ. το να χρησιμοποιείς υγρά μαντιλάκια).

3.3.4.

Η πρόταση θεσπίζει συγκεκριμένα μέτρα για τον σχεδιασμό προϊόντων (π.χ. μη αποσπώμενα καπάκια από τα μπουκάλια) και φιλόδοξους στόχους όσον αφορά την ανακύκλωση (π.χ. 90 % χωριστή ανακύκλωση των πλαστικών φιαλών μίας χρήσης).

3.4.   Αλιευτικά εργαλεία που περιέχουν πλαστικό (ΑΕ)

3.4.1.

Η οδηγία προτείνει ένα πιο σύγχρονο και ολοκληρωμένο σύστημα συλλογής των ΑΕ που βασίζεται σε τρία καίρια σημεία: τη θέσπιση ενός ειδικού μηχανισμού και μηχανημάτων χωριστής συλλογής στους λιμένες, κίνητρα για τους αλιείς που επιστρέφουν τα ΑΕ ή που παραδίδουν κατάλοιπα εγκαταλελειμμένα στη θάλασσα, καθώς και τη θέσπιση καθεστώτος διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού για τους κατασκευαστές ΑΕ, συμπεριλαμβανομένων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ). Τα κεφάλαια που συγκεντρώνονται μέσω του καθεστώτος διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού θα χρησιμοποιούνται για να καλύπτουν το κόστος της πρόληψης της παραγωγής απορριμμάτων (εκστρατείες ευαισθητοποίησης του κοινού) και της διαχείρισης των αποβλήτων, καθώς και τον καθαρισμό των απορριμμάτων που αποτελούνται από τα πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης.

3.5.

Μεγάλο μέρος των ΠΠΜΧ κατασκευάζεται σε χώρες εκτός της ΕΕ. Αυτό συνεπάγεται ότι η πρόταση θα μπορούσε να προωθήσει μια βιώσιμη ευρωπαϊκή παραγωγική ανάπτυξη χάρη στην ισχυρή εγχώρια ζήτηση. Ως εκ τούτου, αναμένεται ότι η νομοθεσία αυτή θα προωθήσει και την επιτάχυνση της ανάπτυξης μιας ανταγωνιστικής, βιώσιμης και απαλλαγμένης από ανθρακούχες εκπομπές οικονομίας, με σαφές πλεονέκτημα στο εμπορικό ισοζύγιο με τις τρίτες χώρες και θετικές συνέπειες για τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας.

4.   Γενικές παρατηρήσεις

4.1.

Η ΕΟΚΕ είναι ένας από τους πρωτοπόρους της βιώσιμης ανάπτυξης που βασίζεται στην ευαισθητοποίηση των πολιτών αλλά και όλων των πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικών παραγόντων. Για τον λόγο αυτό, η εκπαίδευση σε όλα τα επίπεδα έχει καίριο ρόλο ώστε να θέσει τα θεμέλια ενός νέου τρόπου παραγωγής, κατανάλωσης και διαβίωσης, με παράλληλο σεβασμό στο περιβάλλον. Οι επιχειρήσεις, στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, αποτελούν βασικό παράγοντα σε αυτό το έργο της ευαισθητοποίησης και της εκπαίδευσης. Η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών έχει ήδη πραγματοποιήσει πολλές εθελοντικές δράσεις που θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν σημαντική προστιθέμενη αξία για την πρωτοβουλία της Επιτροπής.

4.2.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η ρύπανση αποτελεί παγκόσμιο πρόβλημα. Κάθε ευρωπαϊκή πρωτοβουλία, ανεξάρτητα από το όραμα και το πεδίο εφαρμογής της, θα είναι ανεπαρκής εάν δεν συνοδεύεται από ένα ευρύτερο σχέδιο βιώσιμης ανάπτυξης που να περιλαμβάνει τόσο τους σημαντικούς ανταγωνιστές της Ένωσης, όσο και τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ειδικότερα, συνιστάται η δημιουργία συνεργειών με γειτονικές τρίτες χώρες για τη βιώσιμη διαχείριση των κλειστών θαλασσών όπως η Μαύρη Θάλασσα και η Μεσόγειος Θάλασσα. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ελπίζει ότι η ΕΕ θα αναλάβει έναν όλο και πιο κεντρικό ρόλο στην καθοδήγηση των διαδικασιών βιώσιμης ανάπτυξης.

4.3.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την πρόταση για την πρόληψη και τη μείωση των πλαστικών θαλάσσιων απορριμμάτων από ΠΠΜΧ και ΑΕ. Η ΕΟΚΕ κατανοεί την ιδέα της εστίασης σε περιορισμένο αριθμό προϊόντων με υψηλό περιβαλλοντικό αντίκτυπο, βάσει της λογικής του «πιλοτικού σχεδίου», και θεωρεί την πρωτοβουλία αυτή ως σημαντικό βήμα προς τη δημιουργία μιας πραγματικά βιώσιμης οικονομίας, στο πλαίσιο του σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία (8) και για τη συμπλήρωση της στρατηγικής για το πλαστικό (9). Ωστόσο, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η πρωτοβουλία της Επιτροπής θα μπορούσε να είναι περισσότερο φιλόδοξη, εάν διεύρυνε τον κατάλογο με όλα τα βιώσιμα προϊόντα που είναι ήδη διαθέσιμα στην ενδεδειγμένη ποσότητα και τιμή (π.χ. κάψουλες καφέ) και εάν εξασφάλιζε ότι είναι υγιεινά, με τη συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA).

4.4.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση για περιορισμό της εμπορίας μόνο στην περίπτωση που υπάρχουν ήδη βιώσιμα εναλλακτικά προϊόντα, ασφαλή για το περιβάλλον και τον άνθρωπο και οικονομικά προσιτά για τους καταναλωτές.

4.5.

Για να επιλυθεί το πρόβλημα της συσσώρευσης των πλαστικών αποβλήτων, σημασία έχουν, εκτός από τη διαχείριση των απορριμμάτων, τόσο οι καταναλωτικές συνήθειες όσο και το μοντέλο παραγωγής. Για τον λόγο αυτό είναι σημαντικό οι εθνικές κυβερνήσεις να θέσουν σε εφαρμογή όλα τα απαραίτητα εργαλεία ώστε να ενθαρρυνθεί η χρήση βιώσιμων πλαστικών προϊόντων, μέσω της προώθησης και της στήριξης πιο εξορθολογισμένων διαδικασιών παραγωγής και κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, είναι σημαντικό να ευαισθητοποιηθούν οι πολίτες, από τη σχολική κιόλας ηλικία, ώστε να ενεργούν με υπευθυνότητα και να συμμετέχουν στην επιλεκτική συλλογή απορριμμάτων.

4.6.

Τα ΠΠΜΧ είναι προϊόντα με υψηλό κίνδυνο διασποράς στο περιβάλλον, ανεξάρτητα από τη βούληση πολλών καταναλωτών και την αποτελεσματικότητα των συστημάτων διαχείρισης και ανακύκλωσης απορριμμάτων. Η αδυναμία να δημιουργηθεί ένας 100 % αποτελεσματικός μηχανισμός συλλογής και ανακύκλωσης των αποβλήτων σημαίνει πως είναι αναγκαίο να δημιουργηθούν το ταχύτερο δυνατό βιώσιμα υποκατάστατα προϊόντα, και να ληφθούν μέτρα για να περιοριστεί η έκταση της προκληθείσας ρύπανσης (10).

4.7.

Ο οικολογικός σχεδιασμός αποτελεί βασικό παράγοντα για τη δημιουργία βιοσυμβατών προϊόντων που θα υποκαθιστούν τα περισσότερο ρυπογόνα. Η ΕΟΚΕ προτείνει το νέο δημοσιονομικό πλαίσιο της ΕΕ να επενδύσει επαρκείς πόρους σε αυτόν τον τομέα, ιδίως μέσω του νέου προγράμματος Horizon. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι πράσινες καινοτομίες στον τομέα των βιοπλαστικών και των δευτερογενών πρώτων υλών ή η χρήση ενζύμων όπως το «PETase», που μπορεί να «τρώει» το πλαστικό, μπορεί να αποτελέσουν προστιθέμενη αξία για το σύνολο της ΕΕ από οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική άποψη.

4.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να υιοθετηθεί μια ειδική προσέγγιση για τα πλαστικά προϊόντα που προορίζονται για μεταποίηση σε δευτερογενείς πρώτες ύλες. Ειδικότερα, είναι σημαντικό το πλαστικό να μην περιέχει τοξικές χημικές ουσίες, οι οποίες θα μπορούσαν να εμποδίσουν την ανακύκλωσή του, βλάπτοντας τους ανθρώπους, τις επιχειρήσεις και το περιβάλλον. Είναι επίσης σημαντικό να προβλεφθεί ένα «τέλος ζωής», δεδομένου ότι δεν μπορούν να υποβάλλονται σε ανακύκλωση επ’ άπειρον.

4.9.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι ένας από τους πιο προφανείς περιορισμούς της πρωτοβουλίας είναι η έλλειψη νομοθεσίας που να συμπληρώνει την έννοια της «βιοαποδομησιμότητας». Πράγματι, το να είναι ένα πλαστικό προϊόν βιοαποδομήσιμο δεν αποτελεί συνώνυμο της βιωσιμότητας από οικολογική άποψη. Τα πλαστικά προϊόντα, και ιδίως τα ΠΠΜΧ, μπορούν να μετατραπούν σε μικροπλαστικά ρυπαίνοντας το περιβάλλον και διεισδύοντας στην τροφική αλυσίδα. Για τον λόγο αυτό η ΕΟΚΕ συνιστά να υπάρξει το ταχύτερο δυνατόν παρέμβαση ώστε να αποσαφηνιστεί η αρχή ότι όλα τα «βιοαποδομήσιμα» πλαστικά προϊόντα πρέπει να είναι και «λιπασματοποιήσιμα» , δηλαδή ούτε τοξικά ούτε επιβλαβή για το περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό, είναι σημαντικό να καθοριστούν συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα βιοαποδομησιμότητας σε ξηρά και θάλασσα, σύμφωνα με το εναρμονισμένο πρότυπο EN 13432 (11). Τέλος, έχει ζωτική σημασία να δημιουργηθεί μια ευρωπαϊκή επισήμανση, με κατάλληλους μηχανισμούς ελέγχου για την αποφυγή απάτης.

4.10.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την πρόταση για την ενθάρρυνση της επιστροφής των ΑΕ με κίνητρα για τους αλιείς. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι ο διαχωρισμός των απορριμμάτων δεν είναι ούτε εύκολος ούτε γρήγορος και, ως εκ τούτου, αναμένει ότι τα κίνητρα θα είναι αντίστοιχα του χρόνου που χρειάζονται οι αλιείς για τον διαχωρισμό των απορριμμάτων.

4.10.1.

Το μέτρο αυτό πρέπει να επεκταθεί ώστε να καλύπτει την επιστροφή όλων των αποβλήτων που συλλέγονται κατά τη διάρκεια της αλιευτικής δραστηριότητας, για τα οποία, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, οι αλιείς είναι υποχρεωμένοι να πληρώνουν για να τα αδειάζουν στους λιμένες. Αυτό σημαίνει ότι, επί του παρόντος, οι αλιείς πληρώνουν για να καθαρίσουν τη θάλασσα και να αδειάσουν στη στεριά απόβλητα τα οποία δεν παρήγαγαν οι ίδιοι αλλά τα συνέλεξαν. Για τον λόγο αυτό, συνιστάται να αναθεωρηθούν τα υφιστάμενα μέτρα για τη διαχείριση των απορριμμάτων, στο πλαίσιο του νέου Ευρωπαϊκού Ταμείου Αλιείας 2021-2026, ώστε να ενθαρρυνθούν οι προορατικές και υπεύθυνες συμπεριφορές.

4.10.2.

Δεδομένου ότι υπάρχουν μεγάλες ποσότητες αποβλήτων, τόσο επιπλέουσες όσο και βυθισμένες, οι αλιείς μπορούν να αποτελέσουν σημαντική προστιθέμενη αξία για συλλογή τους. Η πρόσφατη θέσπιση ορίων για αρκετά αποθέματα αλιείας δίνει τη δυνατότητα να θεωρηθούν τα εν λόγω κίνητρα ένα είδος οικονομικής αποζημίωσης (12). Έτσι, η δραστηριότητα καθαρισμού, μετά από κατάλληλη εκπαίδευση και άμεση συμμετοχή των ενώσεων αλιέων, θα μπορούσε να καταστεί ελκυστική οικονομική δραστηριότητα όπως και ο αλιευτικός τουρισμός (γαλάζια οικονομία), που είναι πολύ διαδεδομένος σε περιόδους φυσικής διακοπής της αλιείας. Το μέτρο αυτό πρέπει να συμπεριληφθεί στο νέο Ευρωπαϊκό Ταμείο Αλιείας, και η εφαρμογή του πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής ευρωπαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας.

4.11.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τη θέσπιση του καθεστώτος διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού, το οποίο συνάδει με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Μέχρι σήμερα, άλλοι παραγωγικοί τομείς (τουρισμός (13), θαλάσσιες μεταφορές, αλιεία) και οι πολίτες (μέσω υψηλότερων φόρων για τη συλλογή, διαχείριση και ανακύκλωση των απορριμμάτων) έχουν πληρώσει το κόστος της ρύπανσης στη θάλασσα. Κατά την καθιέρωσή της, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί ότι η εν λόγω αρχή θα εφαρμόζεται σε επιχειρήσεις που πράγματι παράγουν ρυπογόνα προϊόντα και δεν θα μετακυλίεται στην τελική τιμή που καταβάλλει ο καταναλωτής (14).

4.12.

Η ΕΟΚΕ, σύμφωνα με τα κριτήρια της οδηγίας 2004/35/ΕΚ (15), καλεί την Επιτροπή και τα κράτη μέλη να εκτιμήσουν τη δυνατότητα μείωσης των οικονομικών επιβαρύνσεων για τις επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν πιστοποιημένα δράσεις άμεσης ανάκτησης της ρύπανσης που προκαλούν τα προϊόντα τους (π.χ. επιστρεφόμενες συσκευασίες). Η αξιολόγηση αυτών των ορθών πρακτικών, αν και αποτελεί άμεση αρμοδιότητα των εθνικών αρχών, θα πρέπει επίσης να υπόκειται σε ευρωπαϊκό έλεγχο σε δεύτερο επίπεδο.

4.13.

Η ΕΟΚΕ έχει επίγνωση του γεγονότος ότι η μετάβαση στην κυκλική οικονομία θα απαιτήσει μια σειρά από σημαντικές δαπάνες για πολλές επιχειρήσεις. Για τον λόγο αυτό, η ΕΟΚΕ ελπίζει ότι η διαδικασία αυτή, που είναι τόσο απαραίτητη από περιβαλλοντική άποψη, πρέπει να συνοδεύεται από οικονομικά και φορολογικά κίνητρα, ώστε να μπορούν οι επιχειρήσεις να υλοποιήσουν τη μετάβαση στη βιώσιμη παραγωγή. Είναι σημαντικό η εν λόγω διαδικασία να τύχει διαχείρισης και παρακολούθησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ώστε να αποφευχθούν καταστάσεις αθέμιτου ανταγωνισμού στην εσωτερική αγορά.

4.14.

Η μετάβαση προς την κυκλική οικονομία μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση σε όρους ανταγωνιστικότητας και απασχόλησης. Για να αξιοποιηθεί η ευκαιρία είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί ένα προηγμένο σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης. Αυτό συνεπάγεται επίσης ένα επαρκές σύστημα ενεργών πολιτικών απασχόλησης ώστε να αναβαθμιστούν οι δεξιότητες των εργαζομένων.

4.15.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την ιδέα να εκπονηθεί μια οδηγία ώστε κάθε κράτος μέλος να εφαρμόζει τη νομοθεσία σύμφωνα με τις εθνικές του ιδιαιτερότητες, αλλά θα ήταν σημαντικό να περιοριστούν το συντομότερο δυνατόν οι διαφορές όσον αφορά τις άδειες και τις κυρώσεις (16). Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό οι εθνικές κυβερνήσεις να επιδιώξουν τη συμμετοχή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών σε όλα τα στάδια, από την κατάρτιση της νομοθεσίας μέχρι την υλοποίηση, την παρακολούθηση και την αξιολόγηση. Κατά την εφαρμογή της οδηγίας, παρόλο που σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν προθεσμίες για την επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων, σε πολλές άλλες (όπως π.χ. η ανακύκλωση του PET) δεν υπάρχει καθορισμένο χρονοδιάγραμμα. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η έλλειψη συγκεκριμένων ημερομηνιών, κοινών για όλους, μπορεί να αυξήσει τις περιπτώσεις ανισορροπίας στο στάδιο της μεταφοράς της νομοθεσίας στο εθνικό δίκαιο.

4.16.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι μηχανισμοί ελέγχου είναι ήδη ενεργοί και επικυρωμένοι (μέθοδος καταμέτρησης). Για τον λόγο αυτό, συνιστάται να γίνεται αναθεώρηση της οδηγίας κάθε τρία έτη αντί κάθε έξι, που είναι η αρχική πρόταση. Το εν λόγω μέτρο θα μπορούσε να επιλύσει τυχόν προβλήματα που ανακύπτουν κατά το στάδιο της εφαρμογής και, αν χρειαστεί, να τροποποιήσει ή να διευρύνει τον κατάλογο των δέκα ΠΠΜΧ, ανάλογα με την πορεία της εφαρμογής της οδηγίας και τις εξελίξεις στον τομέα του οικολογικού σχεδιασμού.

5.   Ειδικές παρατηρήσεις

5.1.

Σύμφωνα με το UNEP (17), το 80 % των απορριμμάτων που συγκεντρώνονται στις θάλασσες και τους ωκεανούς έχει παραχθεί στη στεριά και καταλήγει στη θάλασσα μέσω των ποταμών. Αυτό καταδεικνύει την ανάγκη παρέμβασης με όλο και πιο συντονισμένα μέτρα ώστε να μην φτάνουν τα απορρίμματα στη θάλασσα. Οι δράσεις που αφορούν τα ΠΠΜΧ θα βελτιώσουν την κατάσταση των λιμνών και των ποταμών. Δεν υπάρχει εντούτοις ειδική πρόβλεψη για τα αλιευτικά εργαλεία. Για τον λόγο αυτό, η ΕΟΚΕ συνιστά την επέκταση της εν λόγω νομοθεσίας στον τομέα των λιμνών και των ποταμών, με μια στρατηγική ευρωπαϊκού επιπέδου για την πιο βιώσιμη διαχείριση των εσωτερικών υδάτων.

5.2.

Οι ποτάμιες συμφωνίες (18) είναι μια πολύ επιτυχημένη ορθή πρακτική διαδεδομένη στην Ευρώπη, που μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική για τη διαχείριση των εσωτερικών υδάτων, όσον αφορά τους υδρογεωλογικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους. Το εργαλείο αυτό έχει ισχύ στην ανοικτή διακυβέρνηση που δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής σε τοπικό επίπεδο όλων των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων και της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών. Αυτές οι εμπειρίες θα πρέπει να συλλέγονται μέσω της δημιουργίας μιας ευρωπαϊκής βάσης δεδομένων, ώστε να διευκολυνθεί η διαρθρωμένη και βιολογική ανάπτυξη σε ολόκληρη την ΕΕ. Σύμφωνα με το νέο πρόγραμμα Ορίζων Ευρώπη, βάσει του οποίου το 35 % του προϋπολογισμού θα πρέπει να διατίθεται σε δράσεις για το κλίμα και το περιβάλλον, η ΕΟΚΕ συνιστά οι εν λόγω συμφωνίες να αποτελούν βασική προϋπόθεση για την πρόσβαση σε ορισμένους ευρωπαϊκούς πόρους για έρευνα και καινοτομία στον τομέα της βιωσιμότητας του περιβάλλοντος, καθώς και στα κονδύλια που προορίζονται για την εδαφική εποπτεία σε ζητήματα που αφορούν τους υδρογεωλογικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους (π.χ. Interreg).

5.3.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη συντονισμένη σύμπλευση της οδηγίας με την υπόλοιπη νομοθεσία της ΕΕ στον τομέα των αποβλήτων και του νερού, την οδηγία-πλαίσιο για τα απόβλητα (19), την οδηγία για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας (20), την οδηγία-πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική (21) και την οδηγία για την επεξεργασία των αστικών λυμάτων (22). Θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη διαχείριση των αποβλήτων (23).

5.3.1.

Είναι σημαντικό να υπάρχουν επαρκείς δομές για τη διαχείριση των αποβλήτων (π.χ. χωριστή συλλογή των βιοαποδομήσιμων αποβλήτων των οποίων η επεξεργασία θα γίνεται αποτελεσματικά και σωστά στις εγκαταστάσεις ανακύκλωσης), που θα συνοδεύονται από σαφή ενημέρωση για τους καταναλωτές. Ο ορθός διαχωρισμός θα ευνοήσει και τη χρήση της τεχνικής εκτύπωσης σε 3-D, δεδομένου ότι τα πλαστικά μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη για τη δημιουργία νέων αντικειμένων.

5.3.2.

Παρόλο που δεν αποτελούν μέρος των ΠΠΜΧ, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να λάβει υπόψη το εντεινόμενο φαινόμενο των βιολογικών μέσων φιλτραρίσματος που απαντώνται σε πολλές ευρωπαϊκές παραλίες λόγω αδυναμιών στη διαχείριση των λυμάτων.

5.4.

Η ψηφιοποίηση μπορεί να είναι ισχυρός σύμμαχος στον αγώνα κατά της ρύπανσης και για μια βιώσιμη οικονομία. H θέσπιση συστημάτων επισήμανσης και ιχνηλασιμότητας για τα πλαστικά προϊόντα θα μπορούσε να προσδώσει προστιθέμενη αξία στις μεθόδους διαχείρισης και ανακύκλωσης των αποβλήτων. Η δημιουργία ειδικού λογότυπου θα μπορούσε να ενισχύσει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών, ιδίως για τα προϊόντα που παράγονται από δευτερογενείς πρώτες ύλες (24).

5.5.

Η ΕΟΚΕ συνιστά τη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου υψηλής ποιότητας για τις περιβαλλοντικές πιστοποιήσεις. Η πρωτοβουλία αυτή έχει θεμελιώδη σημασία προκειμένου να επιτρέψει στις επιχειρήσεις να επιτύχουν τα υψηλότερα δυνατά πρότυπα αειφορίας, ώστε να αποφευχθεί η αλληλεπικάλυψη των απαιτήσεων και οι πρόσθετες οικονομικές επιβαρύνσεις.

5.6.

Η ΕΟΚΕ θέτει, και πάλι, το ζήτημα των διαφόρων λιμενικών συστημάτων που υπάρχουν στην ΕΕ (25). Στην Ευρώπη υπάρχουν εκατοντάδες μικροί λιμένες που αποτελούν βασικό παράγοντα για την ανάπτυξη των μικρών τοπικών κοινοτήτων που ζουν χάρη στη θάλασσα και την αλιεία. Η πρόταση της Επιτροπής θεσπίζει μια διαδικασία εκσυγχρονισμού (της μεθοδολογίας, της τεχνολογίας και των υποδομών) που δύσκολα θα μπορέσει να υλοποιηθεί σε τοπικό επίπεδο χωρίς τη χρηματοδοτική στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η διαδικασία αυτή είναι θεμελιώδους σημασίας για την αντιμετώπιση των φαινομένων της απερήμωσης και τη διατήρηση τόσο των τοπικών παραγωγικών χαρακτηριστικών όσο και των ίδιων των κοινοτήτων.

5.6.1.

Η ΕΟΚΕ συνιστά τα κεφάλαια που αντλούνται μέσω της διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού, βάσει της οδηγίας (ΕΕ) 2018/851, να προορίζονται και για την ανανέωση των λιμενικών υποδομών σύμφωνα με τις υψηλότερες προδιαγραφές για τη συλλογή και διαχείριση των αποβλήτων. Παράλληλα, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι είναι απαραίτητη η συμμετοχή των θεσμικών οργάνων της κοινωνίας των πολιτών σε τοπικό επίπεδο, με ιδιαίτερη έμφαση στις μικρές παράκτιες κοινότητες (με λιγότερους από 5 000 κατοίκους) για την εξεύρεση κοινών και μακροπρόθεσμα οικονομικότερων λύσεων.

5.7.

Η ΕΟΚΕ, σε συνεργασία με την Επιτροπή, διαθέτει μια πλατφόρμα για την κυκλική οικονομία (26) που έχει ήδη επιτύχει σημαντικά αποτελέσματα, προωθώντας τη συλλογή και την ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών μεταξύ των διαφόρων παραγόντων που ήδη συμμετέχουν και προωθώντας τη διάδοση και την αναπαραγωγή τους. Η πλατφόρμα αυτή αποτελεί θεμελιώδες εργαλείο που αξίζει να διαδοθεί ευρύτερα.

---

(1)  Το 95 % των φίλτρων των τσιγάρων αποτελείται από πλαστικό. https://www.noordzee.nl/hele-noordzeekust-schoon-2764-vrijwilligers-ruimen-11163-kilo-afval-op/

(2)  Η καταμέτρηση των απορριμμάτων στις παραλίες είναι μια διεθνώς αποδεκτή μέθοδος για τη μέτρηση της σύνθεσης των θαλάσσιων απορριμμάτων. Η επιστημονική κοινότητα τη θεωρεί αρκετά αξιόπιστο δείκτη για τη χάραξη πολιτικών. Η μέθοδος της καταμέτρησης βασίζεται σε εκθέσεις που καταρτίστηκαν από τα κράτη μέλη και συγκεντρώθηκαν από το Κοινό Κέντρο Ερευνών (JRC) στο πλαίσιο της εφαρμογής της οδηγίας-πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική 2008/56/ΕΚ. Πηγή δεδομένων: UNEP, 2017.

(3)  Τα νησιά από πλαστικές ύλες βρίσκονται σε διεθνή ύδατα και απαιτείται μια συμφωνία σε διεθνές επίπεδο για την εξάλειψή τους. Τα εν λόγω νησιά έχουν σχηματιστεί με την πάροδο των ετών ως αποτέλεσμα των θαλάσσιων ρευμάτων, με τη συσσώρευση μεγάλου μέρους πλαστικών υλών που προέρχονται από τις αναπτυσσόμενες χώρες (κυρίως τη Νοτιοανατολική Ασία).

(4)  ΣΒΑ αριθ. 3, 9, 12 και 14 (Καλή υγεία και ευημερία. Βιομηχανία, καινοτομία και υποδομές. Υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή. Ζωή στο νερό).

(5)  COM(2018) 28 final.

(6)  COM(2015) 614 final.

(7)  Οδηγία (ΕΕ) 2015/720 (ΕΕ C 214 της 8.7.2014, σ. 40).

(8)  ΕΕ C 264 της 20.7.2016, σ. 98, ΕΕ C 367της 10.10.2018, σ. 97 .

(9)  ΕΕ C 283 της 10.8.2018, σ. 61.

(10)  EE C 230 της 14.7.2015, σ. 33.

(11)  Το UNI EN 13432:2002 είναι ένα εναρμονισμένο πρότυπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Τυποποίησης όσον αφορά τα χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτει ένα υλικό προκειμένου να οριστεί ως βιοαποδομήσιμο ή λιπασματοποιήσιμο.

(12)  ΕΕ C 283 της 10.8.2018, σ. 61.

(13)  ΕΕ C 209 της 30.6.2017, σ. 1.

(14)  ΕΕ C 81 της 2.3.2018, σ. 22.

(15)  Η οδηγία 2004/35/ΕΚ θεσπίζει την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Αυτό σημαίνει ότι μια επιχείρηση που προκαλεί περιβαλλοντικές ζημίες είναι υπεύθυνη γι’ αυτές και ως εκ τούτου υποχρεούται να λάβει τα αναγκαία προληπτικά ή διορθωτικά μέτρα και να καλύψει όλες τις συναφείς δαπάνες.

(16)  ΕΕ C 283 της 10.8.2018, σ. 61.

(17)  UNEP, Marine plastic debris and microplastics, 2016.

(18)  Οι ποτάμιες συμβάσεις είναι μια καλή πρακτική που διαδόθηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία τη δεκαετία του ενενήντα. Το 2000, με την ευκαιρία του Παγκόσμιου φόρουμ για το Νερό, εδραιώθηκε η σημασία και η χρησιμότητά τους. Σε ένα πρώτο στάδιο, οι ποτάμιες συμφωνίες είχαν ως στόχο την πρόληψη των υδρογεωλογικών κινδύνων. Τελευταία, σε πολλές χώρες της ΕΕ έχουν καταστεί ουσιαστικό εργαλείο για την υπεύθυνη και βιώσιμη διαχείριση των εσωτερικών υδάτων, με προσέγγιση εκ των κάτω προς τα άνω.

(19)  Οδηγία 2008/98/ΕΚ.

(20)  Οδηγία 1994/62/ΕΚ.

(21)  Οδηγία 2008/56/ΕΚ.

(22)  Οδηγία 91/271/ΕΟΚ.

(23)  Οδηγία 2008/98/ΕΚ.

(24)  ΕΕ C 283 της 10.8.2018, σ. 61.

(25)  ΕΕ C 288 της 31.8.2017, σ. 68.

(26)  https://circulareconomy.europa.eu/platform/en