19.2.2011

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 54/1

---

467η ΣΫΝΟΔΟΣ ΟΛΟΜΈΛΕΙΑΣ ΤΗΣ 8ΗΣ ΚΑΙ 9ΗΣ ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ 2010

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής σχετικά με την «Ενεργειακή στρατηγική για την περίοδο 2011-2020»

(διερευνητική γνωμοδότηση)

(2011/C 54/01)

Εισηγητής: ο κ. HERNÁNDEZ BATALLER

Στις 12 Μαΐου 2010 και σύμφωνα με το άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να ζητήσει τη γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής σχετικά με την

Ενεργειακή στρατηγική για την περίοδο 2011-2020

(Διερευνητική γνωμοδότηση).

Το ειδικευμένο τμήμα «Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές και κοινωνία των πληροφοριών», στο οποίο ανατέθηκε η προετοιμασία των σχετικών εργασιών της ΕΟΚΕ, υιοθέτησε τη γνωμοδότησή του στις 16 Νοεμβρίου 2010.

Κατά την 467η σύνοδο ολομέλειάς της, της 8ης και 9ης Δεκεμβρίου 2010 (συνεδρίαση της 9ης Δεκεμβρίου 2010), η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή υιοθέτησε την ακόλουθη γνωμοδότηση με 138 ψήφους υπέρ, 40 ψήφους κατά και 21 αποχές.

1.   Εισαγωγή και περίληψη

1.1   Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτίθεται να εγκρίνει μια ενεργειακή στρατηγική για την περίοδο 2011-2020, καθώς και έναν χάρτη πορείας για ένα σύστημα χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα έως το 2050. Η Επιτροπή ζήτησε από την ΕΟΚΕ να καταρτίσει διερευνητικές γνωμοδοτήσεις για αυτά τα δύο θέματα, ώστε να συμβάλει με τον τρόπο αυτό στις σχετικές εργασίες.

1.2   Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει την ταυτόχρονη εξέταση των δύο θεμάτων. Οι επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας γίνονται με ευρύ χρονικό ορίζοντα, είναι δε πολύ σημαντικό η στρατηγική κατά τα επόμενα δέκα χρόνια να συντείνει στην επίτευξη των μακροπρόθεσμων στόχων για το 2050.

1.3   Η Επιτροπή δημοσίευσε ως βάση για τη διαβούλευση ένα έγγραφο απολογισμού με τίτλο «Προς μια νέα ενεργειακή στρατηγική για την Ευρώπη 2011-2020». Στην παρούσα γνωμοδότηση, η ενότητα 1 συνοψίζει τις θέσεις και τις προτάσεις μας. Στην ενότητα 2 σκιαγραφούνται ορισμένα γενικά ζητήματα που θα πρέπει να καλύπτει η στρατηγική. Τέλος, στην ενότητα 3 σχολιάζονται τα επιμέρους ζητήματα που τίθενται προς συζήτηση στο έγγραφο απολογισμού της Επιτροπής.

1.4   Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 200 ετών, ο κόσμος βασιζόταν κυρίως στα ορυκτά καύσιμα για την παραγωγή ενέργειας και τις μεταφορές. Σε αυτήν την περίοδο, υπήρχε αφθονία πηγών ορυκτών καυσίμων που εξορύσσονταν σε συγκριτικά χαμηλές τιμές και επέτρεψαν την τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στον ανεπτυγμένο κόσμο.

1.5   Ωστόσο, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν πως κατά τα επόμενα χρόνια τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου θα περιοριστούν, με αποτέλεσμα να ενταθεί ο ανταγωνισμός και να αυξηθούν οι τιμές για τους εναπομένοντες πόρους. Τα αποθέματα άνθρακα θα συνεχίσουν πιθανότατα να είναι συγκριτικά μεγαλύτερα και ο κίνδυνος σοβαρών ελλείψεων εφοδιασμού κατά τον επόμενο αιώνα θα είναι μάλλον πιο περιορισμένος. Όμως, υπάρχει επείγουσα ανάγκη μείωσης των εκπομπών CO2 από την καύση ορυκτών καυσίμων προκειμένου να αποφευχθεί μια καταστροφική αλλαγή του κλίματος, πράγμα που αφορά τόσο τον άνθρακα όσο και το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο.

1.6   Κατά συνέπεια, πρέπει να αλλάξει ριζικά η ενεργειακή βάση και χρήση έως το 2050. Όλες οι δυνητικές εναλλακτικές πηγές ενέργειας πρέπει να προωθηθούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Όπου συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται ορυκτά καύσιμα, θα υπάρξει ανάγκη δέσμευσης στην πηγή του μεγαλύτερου μέρους των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα με σκοπό την αποθήκευση ή την επαναχρησιμοποίηση, ώστε να αποφευχθεί η έκλυσή του στην ατμόσφαιρα. Παράλληλα επιβάλλεται σε κάθε τομέα η αποδοτικότερη χρήση της ενέργειας από ό,τι σήμερα.

1.7   Η αποτελεσματική διαχείριση αυτού του μετασχηματισμού αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν η κοινωνία και οι κυβερνήσεις στον 21ο αιώνα. Θα είναι απαραίτητη τόσο μια νέα προσέγγιση στην τιμολόγηση της ενέργειας και των ενεργειακών υπηρεσιών προκειμένου να διασφαλισθεί πως η χρήση ορυκτών καυσίμων θα φέρει το πλήρες κόστος της επιβάρυνσης του κόσμου με πρόσθετο CO2, όσο και μαζικές επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες, ισχυρές νέες συμπράξεις μεταξύ βιομηχανίας και κυβερνήσεων για τη δημιουργία των απαραίτητων υποδομών, και αλλαγή νοοτροπίας όσον αφορά την ενεργειακή χρήση και το κόστος της.

1.8   Θα χρειασθεί στενή συνεργασία των χωρών για την επίτευξη των αναγκαίων αλλαγών. Ταυτόχρονα, η ίδια η διαδικασία μετασχηματισμού θα είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστική. Θα υπάρχει έντονος ανταγωνισμός για την πρόσβαση στα εναπομείναντα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, ενώ θα δημιουργηθούν νέα πεδία ανταγωνισμού στην ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας και ενεργειακά αποδοτικών προϊόντων και υπηρεσιών. Τα κράτη και οι περιφέρειες που πρωτοπορούν στην κατεύθυνση της ενεργειακής αποδοτικότητας και της αποτελεσματικής ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών ενέργειας θα ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους. Όσοι καθυστερούν και απλώς ακολουθούν τις αλλαγές θα ανακαλύψουν πως έχουν απολέσει ανταγωνιστικότητα.

1.9   Η Ευρώπη και η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκονται σε κρίσιμη καμπή αυτής της πορείας. Έχουν ισχυρό κίνητρο να προχωρήσουν στον μετασχηματισμό, διότι εμφανίζουν υψηλό βαθμό εξάρτησης από εισαγωγές πετρελαίου και αερίου και είναι ευάλωτες σε κάθε μείωση των αποθεμάτων αυτών. Πρωτοστατούν δε σε ό,τι αφορά τη συνειδητοποίηση εκ μέρους του κοινού και των πολιτικών της απειλής που αντιπροσωπεύει η κλιματική αλλαγή, ενώ έχουν πρωτοπορήσει στην ανάπτυξη ορισμένων από τις εναλλακτικές πηγές ενέργειας που θα χρειαστούν καθώς και στη θέσπιση μέτρων για την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας σε ορισμένους βασικούς τομείς.

1.10   Ωστόσο, η Ευρώπη δεν μπορεί να επαναπαύεται. Η διαδικασία μετασχηματισμού δεν έχει αποκτήσει ακόμη τη δυναμική που θα την καθιστούσε αυτόματη και θα μπορούσε εύκολα να πληγεί σοβαρά από τα τρέχοντα οικονομικά προβλήματα και τη βραχυπρόθεσμη προσέγγιση που αυτά υποκινούν. Την ίδια στιγμή άλλες χώρες και περιφέρειες, όπως η Κίνα και οι ΗΠΑ, επισπεύδουν τις προσπάθειές τους. Η Κίνα, ειδικότερα, ενδέχεται να αποτελέσει σθεναρό ανταγωνιστή στην ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας.

1.11   Ένα ζωτικής σημασίας θέμα για την Ευρώπη είναι η δημιουργία νέας δυναμικής για τον ενεργειακό μετασχηματισμό. Η νέα ενεργειακή στρατηγική της ΕΕ μπορεί και πρέπει να παρέχει το πλαίσιο που επιτρέπει την υλοποίηση των στόχων αυτών. Πρέπει να ορίζει σκοπούς και στόχους και να σκιαγραφεί τα μέτρα και τις δομές που θα χρειασθούν για την επίτευξή τους. Η υιοθέτηση στρατηγικής από το Συμβούλιο και τα Όργανα πρέπει να αποτελέσει την ευκαιρία προώθησης μίας ενιαίας πολιτικής, επιχειρηματικής και κοινωνιακής βούλησης για τις απαιτούμενες αλλαγές. Είναι μια ευκαιρία που δεν θα πρέπει να χαθεί ή να υποτιμηθεί.

2.   Κύρια σημεία της προτεινόμενης στρατηγικής

2.1   Η νέα ενεργειακή στρατηγική για την Ευρώπη για την περίοδο 2011-2020 πρέπει να βασίζεται σε τουλάχιστον τρεις πυλώνες: ασφάλεια εφοδιασμού, οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και ενεργειακή ανταγωνιστικότητα. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τις προσπάθειες που καταβάλλονται για προώθηση της μετάβασης σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών CO2 και για βελτίωση της ασφάλειας εφοδιασμού της, αλλά λυπάται για το γεγονός ότι στο έγγραφο απολογισμού της Επιτροπής «Προς μια νέα ενεργειακή στρατηγική για την Ευρώπη 2011-2020», του Μαΐου του 2010, αποδίδεται ελάχιστη προσοχή στην ενεργειακή ανταγωνιστικότητα. Εάν δεν ληφθούν πάραυτα τα κατάλληλα μέτρα, υπάρχει πραγματικός κίνδυνος διαρροής εκπομπών και απώλειας θέσεων εργασίας, εξαιτίας του σωρευτικού κόστους του συνόλου των ενεργειακών πολιτικών.

2.2   Κατά την ΕΟΚΕ, τα κύρια σημεία της στρατηγικής θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα εξής:

—	Σωστή ερμηνεία των οικονομικών ενδείξεων

—	Απόκτηση των κατάλληλων τεχνολογιών

—	Ενεργοποίηση των μηχανισμών χρηματοδότησης

—	Ενεργοποίηση των κατάλληλων οργανισμών και δομών (δημοσίων και ιδιωτικών)

—	Διασφάλιση της συμμετοχής των καταναλωτών και του κοινού

—	Οικοδόμηση ευρωπαϊκής συμμαχίας και συμπράξεων για τη θέσπιση και τη μετάβαση σε γενικές συμφωνίες όσον αφορά τους σκοπούς, τον ρυθμό προόδου και επιμέρους στόχους που θα πρέπει να επιτευχθούν σε συγκεκριμένες προθεσμίες.

2.3   Οικονομικές ενδείξεις. Από οικονομική σκοπιά, ο σημαντικότερος τρόπος επίτευξης του απαραίτητου μετασχηματισμού του ενεργειακού τομέα είναι η σωστή τιμολόγηση της ενέργειας, που περιλαμβάνει όλες τις εξωτερικές διαστάσεις της παραγωγής και χρήσης της. Ειδικότερα, η παραγωγή και η χρήση ενέργειας θα πρέπει να φέρουν το πλήρες κόστος που προκαλεί στον κόσμο το CO2 που αυτή παράγει.

2.4   Σήμερα κάθε άλλο παρά αυτό συμβαίνει στον κόσμο. Η ενεργειακή παραγωγή και χρήση κάθε άλλο παρά επωμίζεται το πλήρες κόστος του άνθρακα. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα χορηγούνται στρεβλές επιδοτήσεις για τη μείωση του κόστους της και την ενθάρρυνση της ζήτησης και της συνεπακόλουθης παραγωγής άνθρακα. Στο μέλλον η ενεργειακή πολιτική θα πρέπει να διασφαλίζει ότι το κόστος των εκπομπών CO2 από την καύση ορυκτών καυσίμων θα καλύπτεται πλήρως από την τιμή της ενέργειας. Οι επιδοτήσεις θα πρέπει να στοχοθετούνται προσεκτικότερα στα εξής:

—	στην προώθηση της Ε&A στις νέες τεχνολογίες,

—	στη στήριξη της ανάπτυξης νέων αναδυόμενων τεχνολογιών χαμηλών εκπομπών άνθρακα για περιορισμένο χρονικό διάστημα και μέχρι να μπορούν να σταθούν ανεξάρτητα στην αγορά,

—	στην ενθάρρυνση της ανάπτυξης μέτρων και τεχνικών ενεργειακής αποδοτικότητας,

—	στη στήριξη των φτωχότερων ή πιο ευάλωτων νοικοκυριών προκειμένου αυτά να εξασφαλίσουν τις ενεργειακές υπηρεσίες που χρειάζονται.

2.5   Η Ευρώπη έχει συντελέσει κάποια πρόοδο όσον αφορά τη βελτίωση της διάρθρωσης των τιμών. Ωστόσο, το παρόν μείγμα των πολλών διαφορετικών φόρων στα καύσιμα στις διάφορες χώρες, ορισμένων επιδοτήσεων της πλεονάζουσας παραγωγής, ενός ατελούς και ευμετάβλητου συστήματος εμπορίας ρύπων άνθρακα κλπ. απέχει πολύ από την παροχή των σταθερών και συνεπών ενδείξεων τιμολόγησης που χρειάζονται για να επιτρέψουν στους προμηθευτές και τους καταναλωτές ενέργειας να προχωρήσουν με ασφάλεια στον μελλοντικό σχεδιασμό που θα οδηγήσει στις αναγκαίες επενδύσεις μεγάλης και μικρής κλίμακας. Η νέα ενεργειακή στρατηγική θα πρέπει να ορίζει σαφείς σκοπούς και στόχους για

—	την εξάλειψη των στρεβλών επιδοτήσεων της παραγωγής και της κατανάλωσης μέσω του ενεργειακού και των συναφών κλάδων

—	την περαιτέρω εναρμόνιση της φορολόγησης όλων των καυσίμων, διαδικασιών και προϊόντων που παράγουν αέρια του θερμοκηπίου

—	τη θέσπιση ενιαίας τιμής των ανθρακούχων εκπομπών σε όλους τους τομείς, είτε μέσω της επέκτασης του συστήματος εμπορίας και της εξάλειψης των νομικών κενών που σχετίζονται με αυτό, είτε μέσω άλλων φορολογικών μέσων

—	την επικέντρωση όλων των επιδοτήσεων στους συγκεκριμένους στόχους που προαναφέρθηκαν.

2.6   Οι τιμές της ενέργειας πιθανώς θα παραμείνουν υψηλότερες από ό,τι στο παρελθόν (και οι διαθέσιμοι πόροι από ορισμένες πηγές του ενεργειακού εφοδιασμού της Ευρώπης ενδέχεται να είναι περιορισμένοι κατά καιρούς). Θα πρέπει να γίνει η αποτελεσματικότερη δυνατή ενεργειακή διαχείριση, προκειμένου το σύνολο της κατανάλωσης ενέργειας και οι απαιτούμενες νέες επενδύσεις να διατηρηθούν σε ελεγχόμενα επίπεδα. Πρέπει να καταβληθεί μία όσο το δυνατό μεγαλύτερη προσπάθεια για την αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας σε όλους τους τομείς.

2.7   Η ορθή τιμολόγηση είναι μεν σημαντική, αλλά η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι δεν αρκεί από μόνη της για τη μη αναστρέψιμη στροφή προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα. Θα χρειαστούν πολλά ακόμη μέτρα και πρωτοβουλίες, ιδίως στα αρχικά στάδια και πριν μπορέσει η ίδια η αγορά να δώσει την απαιτούμενη ώθηση.

2.8   Κατάλληλες τεχνολογίες. Πρέπει να καταβληθούν μεγάλες προσπάθειες για την προώθηση της ανάπτυξης και εγκατάστασης εναλλακτικών πηγών ενέργειας, συμπεριλαμβανομένου του συνόλου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Όταν αναπτυχθούν πλήρως αυτές οι εναλλακτικές πηγές, θα καταστούν πλήρως ανταγωνιστικές στην αγορά και δεν θα απαιτούν πλέον ειδική στήριξη πέραν της ευνοϊκής τους τιμής που θα σχετίζεται με την ορθή τιμολόγηση των εκπομπών άνθρακα. Ωστόσο, μέχρι το 2020, πολλές από αυτές τις τεχνολογίες θα βρίσκονται ακόμα σε φάση ανάπτυξης και αναμένεται να χρειασθούν χρηματοδοτική στήριξη μέσω προγραμμάτων Ε&Α, επιδότησης των τιμών ή άλλων κινήτρων για επενδύσεις, καθώς και στήριξη της ανάπτυξης κατάλληλων υποδομών.

2.9   Πολλές από τις εναλλακτικές πηγές ενέργειας ενδέχεται να είναι πιο αποδοτικές στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Για να βελτιστοποιηθεί η συμβολή τους και για να αξιοποιηθεί καλύτερα η υπάρχουσα ικανότητα ηλεκτροπαραγωγής, το δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας θα πρέπει να ενισχυθεί και να διευρυνθεί σημαντικά σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο· θα πρέπει επίσης να γίνει «έξυπνο», ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται μεταβλητές εισροές από πολλές διαφορετικές πηγές σε διαφορετικές κλίμακες, καθώς και μεταβλητά πρότυπα ζήτησης.

2.10   Η εφεδρική ικανότητα ή αποθήκευση (σε συνδυασμό με ένα ολοκληρωμένο δίκτυο) θα διαδραματίζουν ακόμη πιο σημαντικό ρόλο στο μέλλον από ό,τι σήμερα, δεδομένου ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τις διακυμάνσεις του εφοδιασμού από ανανεώσιμες μορφές, όπως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια, καθώς και τις διακυμάνσεις της ζήτησης. Οι υδροηλεκτρικοί σταθμοί, τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας από βιομάζα και ενδεχομένως η μεγάλης κλίμακας αποθήκευση σε συσσωρευτές ενδέχεται να διαδραματίσουν ολοένα σημαντικότερο ρόλο σε αυτό το πλαίσιο, παράλληλα με τις εναπομείνασες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής από ορυκτά καύσιμα (ιδίως τις μονάδες ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο), οι οποίες θα είναι εξοπλισμένες με συστήματα δέσμευσης του διοξειδίου του άνθρακα.

2.11   Ορισμένοι παρατηρητές φρονούν πως σημαντικό ρόλο στη νέα οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών θα κληθεί να διαδραματίσει μια νέα γενιά σταθμών πυρηνικής ενέργειας, ενώ πολυάριθμες χώρες εντός και εκτός Ευρώπης μεριμνούν για την παράταση της λειτουργίας των υφιστάμενων σταθμών και τον σχεδιασμό νέων. Η πλειοψηφία της ΕΟΚΕ συμμερίζεται την άποψη πως η πυρηνική ενέργεια θα συντείνει στη μετάβαση της Ευρώπης προς μια οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Ωστόσο, η τεχνολογία για τη συμβατική παραγωγή πυρηνικής ενέργειας έχει πλέον αναπτυχθεί επαρκώς, η δε ΕΟΚΕ θεωρεί πως για κάθε δημιουργία νέου πυρηνικού σταθμού ηλεκτρικής ενέργειας θα πρέπει να απαιτείται η κάλυψη του συνολικού κόστους λειτουργίας, ασφάλισης, καθώς και του τελικού παροπλισμού και της αποθήκευσης και διάθεσης αποβλήτων χωρίς φανερές ή κεκαλυμμένες επιδοτήσεις.

2.12   Ο άνθρακας θα συνεχίσει σαφώς να αποτελεί σημαντική πηγή ενέργειας, ιδίως για την ηλεκτροπαραγωγή, στις επερχόμενες δεκαετίες. Για τη μείωση των παραγόμενων εκπομπών CO2 θα πρέπει να προωθηθούν σθεναρά προσπάθειες για την ανάπτυξη και την εγκατάσταση μηχανισμών δέσμευσης και αποθήκευσης του άνθρακα, ορίζοντας προθεσμίες για την ενσωμάτωσή τους σε όλους τους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής από άνθρακα.

2.13   Η ενεργειακή αποδοτικότητα και η απεξάρτηση από τον άνθρακα πρέπει να προωθηθούν δραστικότερα σε όλους τους τομείς, ιδίως στις μεταφορές, τη στέγαση και τις κατασκευές, στον τομέα τις ηλεκτροπαραγωγής και στις ενεργειοβόρες βιομηχανίες.

2.14   Ενεργοποίηση των μηχανισμών χρηματοδότησης. Η υλοποίηση του εν λόγω μετασχηματισμού του ενεργειακού τομέα θα απαιτήσει την πραγματοποίηση σημαντικών επενδύσεων κατά τα προσεχή 20 έτη (τα επίπεδα επενδύσεων θα πρέπει πιθανώς να τριπλασιαστούν ή να τετραπλασιαστούν σε σχέση με τα υφιστάμενα). Για να επιτευχθεί η επέκταση αυτή, απαιτείται φιλόδοξη ευρωπαϊκή στρατηγική, η οποία θα θέσει σαφείς στόχους και θα δημιουργήσει το κατάλληλο αξιόπιστο και συνεκτικό κανονιστικό πλαίσιο, με πρωτοβουλίες και άλλη υποστήριξη για τους ενδιαφερόμενους βιομηχανικούς κλάδους, ώστε να μπορέσουν να κινηθούν σταθερά προς την επίτευξη των στόχων αυτών.

2.15   Κατάλληλες δομές και οργανισμοί. Ο μετασχηματισμός θα απαιτήσει επίσης την ουσιαστική ενίσχυση των θεσμικών ρυθμίσεων σχετικά με τον σχεδιασμό και τον προσανατολισμό των βημάτων προόδου, παράλληλα με τη συνέχιση της ενθάρρυνσης μιας δυναμικής και ανταγωνιστικής αγοράς που θα πραγματοποιεί τις αναγκαίες επενδύσεις. Ο σχεδιασμός του ενεργειακού εφοδιασμού, η διαχείριση του δικτύου, καθώς και η ρύθμιση της αγοράς ενέργειας και της διάρθρωσης των τιμολογίων της θα χρειαστεί να αναθεωρηθούν και να ενοποιηθούν ή να συντονισθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έτσι ώστε να συνάδουν με τους στόχους της ενεργειακής στρατηγικής 2011-2020.

2.16   Οι αναγκαίες αλλαγές θα απαιτήσουν ταχείες και ουσιαστικές τροποποιήσεις στα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης της ευρωπαϊκής οικονομίας. Από την πλευρά της παραγωγής, προβλέπεται να δημιουργηθούν πολλές νέες επιχειρήσεις και θέσεις εργασίας στον τομέα της ενέργειας, καθώς θα αναπτύσσονται ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και ενεργειακώς αποδοτικά προϊόντα και υπηρεσίες· ωστόσο, άλλες θέσεις εργασίας στα παλαιότερα τμήματα του ενεργειακού τομέα θα απολεσθούν. Για την αρμονική διαχείριση αυτής της μετάβασης, θα χρειασθεί ένα μείζον πρόγραμμα ευαισθητοποίησης, κατάρτισης και επανεκπαίδευσης.

2.17   Υπάρχει μια ραγδαίως αναπτυσσόμενη διεθνής αγορά νέων τεχνολογιών και λύσεων που απαιτούνται για τον μετασχηματισμό του ενεργειακού τομέα. Η Ευρώπη θα πρέπει να επεκτείνει τη δική της Ε&Α, καθώς και την ενθάρρυνση των δικών της βιομηχανιών και επιχειρήσεων προκειμένου να εξασφαλίσει ηγετική θέση σε αυτήν τη δυναμική και ανταγωνιστική αγορά.

2.18   Ενεργοποίηση των καταναλωτών, των ΜΜΕ και του κοινού. Από την πλευρά της ζήτησης, θα χρειαστεί να καταβληθεί σημαντική προσπάθεια για την εκπαίδευση και την παροχή κινήτρων στους οικιακούς καταναλωτές και τις επιχειρήσεις, ώστε να μπορούν να συμβάλουν στην έξυπνη κατανάλωση που θα είναι αναγκαία στο μέλλον. Όλες οι κατηγορίες καταναλωτών (επιχειρήσεις και οικιακοί καταναλωτές) θα χρειάζονται κατάλληλη ενημέρωση για τις υφιστάμενες δυνατότητες αποδοτικότερης χρήσης ενέργειας και συμβολής στη μετάβαση προς ανανεώσιμες πηγές εφοδιασμού. Σε πολλές περιπτώσεις θα απαιτηθούν και κίνητρα, ώστε να λάβουν οι ίδιοι οι καταναλωτές μέτρα ενεργειακής αποδοτικότητας ή να εγκαταστήσουν ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

2.19   Οι τιμές της ενέργειας αναμένεται να διατηρηθούν σε υψηλότερα επίπεδα από ό,τι στο παρελθόν, ο δε αντίκτυπος στα φτωχότερα νοικοκυριά και τον ευάλωτο πληθυσμό πρέπει να αξιολογηθεί προσεκτικά και να χαραχθούν οι ανάλογες πολιτικές. Αυτά τα νοικοκυριά πρέπει να λαμβάνουν κατά προτεραιότητα στήριξη κατά την υλοποίηση μέτρων ενεργειακής αποδοτικότητας, τόσο επειδή ενδέχεται να στερούνται των απαιτούμενων πόρων για την λήψη αυτών των μέτρων όσο και επειδή οι υψηλότερες τιμές ενέργειας θα επιβαρύνουν περισσότερο αυτά τα νοικοκυριά παρά εκείνα που βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση.

2.20   Ευρωπαϊκή συμμαχία για την αλλαγή. Για να επιτευχθεί ο μαζικός και ταχύς μετασχηματισμός που απαιτείται, η ΕΕ και τα κράτη μέλη της θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν από κοινού τις ικανότητές τους και να συνεργαστούν στενά για να επιτύχουν την αναγκαία τεχνική και οικονομική ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς ενέργειας κινητοποιώντας τους σχετικούς τομείς της βιομηχανίας ώστε να συμβάλουν στη μετάβαση. Η στρατηγική της ΕΕ πρέπει να χαραχθεί και να εφαρμοσθεί από κοινού.

2.21   Στόχοι. Για να διατηρηθεί ο ρυθμός των αλλαγών, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι θα ήταν χρήσιμο η στρατηγική της ΕΕ να καθορίσει μια σειρά αλληλένδετων και τακτικών προθεσμιών για την ολοκλήρωση των επιμέρους τμημάτων της μετάβασης. Κάθε στόχος θα πρέπει, στην περίπτωση αυτή, να διαθέτει ίδιο πλαίσιο μέτρων υλοποίησης και επενδυτικών σχεδίων που θα διαμορφώνεται σε συνεργασία με τη βιομηχανία και τους άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Ορισμένα παραδείγματα είναι τα εξής:

—	Οι στόχοι που έχουν ήδη καθορισθεί όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας για το 2020, καθώς και οι περαιτέρω στόχοι για το 2030, το 2040 και το 2050.

—

Όταν πιστοποιηθούν οι τεχνικές ή τεχνολογίες δέσμευσης ή εξάλειψης των οξειδίων του άνθρακα από τις μονάδες ηλεκτροπαραγωγής που λειτουργούν με ορυκτά καύσιμα, να απαιτείται από τις μονάδες να τις ενσωματώνουν εξαρχής σε κάθε νέα τέτοια μονάδα, καθώς και να καθορίζονται προθεσμίες ενσωμάτωσής τους σε όλες τις υφιστάμενες μονάδες.

—	Προθεσμίες για την επίτευξη από όλες τις νέες κατοικίες και τα άλλα κτίρια μηδενικού αντίκτυπου άνθρακα, καθώς και προθεσμίες για την προοδευτική μετασκευή των υφισταμένων κτιρίων.

—	Προθεσμίες για την προοδευτική αύξηση της ηλεκτροκίνησης του στόλου των οχημάτων.

—	Ενδεικτικοί στόχοι για την εξάλειψη της οικιακής κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων για τη θέρμανση και τη μαγειρική.

2.22   Όλοι οι εν λόγω διακριτοί στόχοι και μέτρα πρέπει να ενσωματωθούν στη γενική στρατηγική για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου και να συνάδουν με τον γενικό στόχο της μείωσης κατά 20 (ή 30)% των αερίων του θερμοκηπίου έως το 2020.

3.   Τομείς προτεραιότητας για τη νέα ενεργειακή στρατηγική που παρατίθενται στο έγγραφο διαβούλευσης της Επιτροπής

3.1   Σύγχρονα ολοκληρωμένα δίκτυα. Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Επιτροπή ότι είναι υψίστης σημασίας η ανάπτυξη μιας πιο ισχυρής, ανθεκτικής, «έξυπνης» και ολοκληρωμένης υποδομής δικτύου για την Ευρώπη. Για να εξασφαλιστούν τα βέλτιστα αποτελέσματα από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, θα πρέπει να δώσουμε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των διαφόρων ανανεώσιμων μορφών ενέργειας στις τοποθεσίες που είναι οι καταλληλότερες για την καθεμία (αιολική ενέργεια στα μέρη με πολύ άνεμο, φωτοβολταϊκή ενέργεια όπου η ηλιοφάνεια είναι μεγαλύτερη κλπ.) και στη συνέχεια να βασιστούμε σε ένα αποτελεσματικό δίκτυο για τη μεταφορά ενέργειας όπου αυτό είναι αναγκαίο. Αυτή η βελτιστοποίηση σε ευρωπαϊκή κλίμακα θα οδηγήσει τελικά στην αντιμετώπιση του συνόλου της ευρωπαϊκής παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ως ενιαίου και ολοκληρωμένου συστήματος. Θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα «ενιαίο ευρωπαϊκό δίκτυο», καθώς και κοινά προγράμματα και δομές για τον σχεδιασμό και τη διαχείρισή του. Το δίκτυο θα πρέπει να είναι έξυπνο όσον αφορά τη διαχείριση και τη λειτουργία σε όλα τα επίπεδα, ούτως ώστε να βελτιστοποιεί την αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης. Μεταξύ άλλων στόχων, το ολοκληρωμένο δίκτυο θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα εισροής ενέργειας από απομακρυσμένες πηγές (π.χ. άνεμος στην ανοικτή θάλασσα ή ηλιακές εγκαταστάσεις στην έρημο)· επίσης, η χρήση εναλλασσόμενου και συνεχούς ρεύματος σε διαφορετικά μέρη του δικτύου θα πρέπει να βελτιστοποιηθεί, προκειμένου να μειωθεί στο ελάχιστο η ενεργειακή απώλεια σε ολόκληρο το δίκτυο.

3.2   Η Επιτροπή και τα κράτη μέλη πρέπει να συνεργαστούν στενότερα μεταξύ τους και με το σύνολο των ευρωπαϊκών δικτύων διαχειριστών συστημάτων μεταφοράς, με σκοπό τη δημιουργία μιας συντονισμένης δομής για τον σχεδιασμό της ανάπτυξης και της διαχείρισης του ολοκληρωμένου δικτύου, συμπεριλαμβανομένων τόσο των τεχνικών όσο και των οικονομικών παραμέτρων για την κατασκευή και τη λειτουργία του.

3.3   Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Επιτροπή ότι θα είναι σημαντικό να εισαχθεί η ευφυής μέτρηση σε όλα τα επίπεδα κατανάλωσης, συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτικών κατοικιών. Οι καταναλωτές θα χρειαστούν πολύ μεγάλη βοήθεια από τους διανομείς καυσίμων και από δημόσιους φορείς για να μπορέσουν να κατανοήσουν τις πληροφορίες που θα τους παρέχουν οι «έξυπνοι μετρητές» και για να τους δοθούν πραγματικές επιλογές σχετικά με τον τρόπο αξιοποίησης των εν λόγω πληροφοριών, ώστε να βελτιστοποιήσουν την ενεργειακή τους συμπεριφορά.

Πρόοδος προς την κατεύθυνση ενός ενεργειακού συστήματος χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η ΕΕ έχει ήδη δεσμευτεί να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα κατά 20 % έως το 2020 και κατά 30 %, εάν άλλες χώρες προβούν σε αντίστοιχες δεσμεύσεις. Οι στόχοι αυτοί αποτελούν σημαντικό μοχλό για πολλές άλλες πολιτικές και για τις επενδύσεις στα νέα ενεργειακά συστήματα που θα προκύψουν από αυτές. Η ΕΟΚΕ κρίνει σκόπιμο, σύμφωνα και με την πρόταση των Υπουργών Περιβάλλοντος της Γερμανίας, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου, να αναλάβει η ΕΕ τη δέσμευση, να αυξήσει άμεσα το ποσοστό της επιδιωκόμενης μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα για το 2020 από 20 % σε 30 %, εάν οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες επιτρέπουν την εν λόγω αύξηση χωρίς απώλεια ανταγωνιστικότητας και υπό την προϋπόθεση ότι αυτή συνδυάζεται πράγματι με τα μέτρα και τις επενδύσεις που απαιτούνται για την επίτευξη του στόχου.

3.4.1   Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται ήδη σε καλό δρόμο όσον αφορά την επίτευξη της κατά 20 % μείωσης μέχρι το 2020 (ήδη το 2009 είχε επιτευχθεί μείωση κατά 17 %) και θα μπορούσε να επωφεληθεί από το ισχυρότερο κίνητρο ενός αυστηρότερου στόχου μείωσης ούτως ώστε να επιταχυνθεί ο ενεργειακός μετασχηματισμός, να καταστεί αποτελεσματικότερη η αγορά εμπορίας εκπομπών άνθρακα, και να βελτιωθεί μακροπρόθεσμα η ανταγωνιστική θέση της Ευρώπης. Εξετάζοντας όμως το πρόβλημα από πολιτική άποψη και προκειμένου να προστατευθεί η βραχυπρόθεσμη ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας (ιδίως στους τομείς εντάσεως ενέργειας), θα ήταν σαφώς πιο εύκολο να τεθεί αμέσως ο στόχος της κατά 30 % μείωσης υπό την προϋπόθεση ότι και άλλες βιομηχανικές χώρες θα δεσμευθούν να επιβάλουν ανάλογες μειώσεις και ότι οι πιο προηγμένες αναπτυσσόμενες χώρες θα συμφωνήσουν να συμβάλουν κατάλληλα στην παγκόσμια προσπάθεια. Αυτό θα σήμαινε ότι όλες οι μεγάλες χώρες θα μοιραστούν δικαιότερα τα βάρη από το κόστος της επένδυσης και τις τιμές της ενέργειας, που θα απαιτηθούν για τη διαχείριση της ενεργειακής μετάβασης, και ότι η «διαρροή άνθρακα» θα μειωθεί στο ελάχιστο.

3.4.2   Μέχρι σήμερα η ΕΕ προσπαθούσε να μετατρέψει τη δυνατότητα της υιοθέτησης του στόχου 30 % για το 2020 σε διαπραγματευτικό χαρτί, για να πείσει τις άλλες χώρες να αναλάβουν ανάλογες δεσμεύσεις. Αλλά η τακτική αυτή δεν αποδείχτηκε αποτελεσματική, ούτε στην Κοπεγχάγη ούτε μεταγενέστερα. Εν τω μεταξύ, η δυνατότητα να τεθεί ισχυρότερος στόχος για το 2020 ως μέσο για την επιτάχυνση του ενεργειακού μετασχηματισμού στο εσωτερικό της Ευρώπης γίνεται όλο και πιο αδύναμη με την πάροδο του χρόνου.

3.4.3   Η συνεχιζόμενη απουσία μιας συνολικής παγκόσμιας συμφωνίας για την κλιματική αλλαγή ωθεί την ΕΕ να εξετάσει το ενδεχόμενο της άμεσης μετάβασης σε μείωση κατά 25 % έως το 2020, να θέσει δηλαδή ως στόχο το χαμηλότερο όριο του φάσματος μείωσης που έχει συστήσει η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) για το έτος αυτό στις αναπτυγμένες χώρες. Με τον τρόπο αυτό θα διασφαλίζονταν επίσης ορισμένα από τα μετασχηματιστικά οφέλη της άμεσης υιοθέτησης ενός αυστηρότερου στόχου, ενώ παράλληλα διατηρείται το διαπραγματευτικό όφελος που αντιπροσωπεύει η προσφορά ενός επιπρόσθετου 5 % για την ενθάρρυνση άλλων χωρών να παρουσιάσουν καλύτερα αποτελέσματα στα επόμενα δύο χρόνια.

3.5   Ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση θα οδηγούσε σε αυστηρότερα ανώτατα όρια στο πλαίσιο του συστήματος εμπορίας εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και, επομένως, σε υψηλότερη και πιο αποτελεσματική τιμή για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι για να αποφέρει το σύστημα εμπορίας πραγματικά θετικά αποτελέσματα, θα πρέπει να καθορισθεί κατώτατη τιμή τουλάχιστον 30 ευρώ και να προβλεφθούν ρυθμίσεις που να εξασφαλίζουν την επίτευξη μεγαλύτερων μειώσεων του διοξειδίου του άνθρακα εντός της ίδιας της ΕΕ μέσω κατάλληλων επενδύσεων, αντί να εξάγονται σε άλλες περιοχές του πλανήτη μέσω του Μηχανισμού Καθαρής Ανάπτυξης (CDΜ). Ωστόσο, ακόμα και με αυτές τις βελτιώσεις, η ΕΟΚΕ κρίνει σημαντικό να μην υπάρξει υπερβολή όσον αφορά τα προσδοκώμενα αποτελέσματα από το σύστημα εμπορίας αυτό καθεαυτό. Επιπλέον, η ουσιαστική ενίσχυση του συστήματος στην ΕΕ μπορεί να αποβεί πολιτικά και ανταγωνιστικά απαράδεκτη, εφόσον άλλα μέρη του κόσμου συνεχίσουν να αποφεύγουν την ανάληψη αντίστοιχων δράσεων. Πολλές άλλες πολιτικές, στο πλαίσιο που περιγράφει η γνωμοδότηση, θα πρέπει να εισαχθούν μέσω μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής προκειμένου ο ενεργειακός μετασχηματισμός να προχωρήσει με τον αναγκαίο ρυθμό. Ενδέχεται δε να χρειασθεί να δοθεί περαιτέρω έμφαση στη μελλοντική στρατηγική, εφόσον το σύστημα εμπορίας εξακολουθήσει να εμφανίζει προβλήματα στην πράξη.

3.6   Η ΕΕ έχει σημειώσει ήδη σημαντική πρόοδο όσον αφορά τη θέσπιση ελάχιστων προτύπων ενεργειακής αποδοτικότητας για κτίρια, οχήματα, καθώς και για μια σειρά άλλων προϊόντων και υπηρεσιών. Εντούτοις, πρέπει ακόμα να γίνουν πολλά για την επέκταση και την ενίσχυση αυτών των ορίων. Επιπλέον, πρέπει ακόμα να γίνουν πολλά προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι όλα αυτά τα πρότυπα εφαρμόζονται και τηρούνται. Η Επιτροπή θα πρέπει να αυξήσει την πίεση στα κράτη μέλη προκειμένου να αναπτύξουν κατάλληλα σχέδια δράσης και πολιτικές για την ενεργειακή αποδοτικότητα.

3.7   Ηγετική θέση στην τεχνολογική καινοτομία. Η τεχνολογική καινοτομία θα είναι εξαιρετικά σημαντική στον τομέα της ενέργειας για την ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών και για τη μείωση των τιμών τους σε πιο προσιτά επίπεδα. Η Ευρώπη διατρέχει τον κίνδυνο να παρουσιάσει υστέρηση από τους σημαντικούς παγκόσμιους ανταγωνιστές στον τομέα αυτόν και χρειάζεται να αναβαθμίσει το επίπεδο της Ε&Α (δημόσιας και ιδιωτικής) στις καίριες νέες τεχνολογίες. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, θα πρέπει να εφαρμοστεί αμέσως το Στρατηγικό Σχέδιο Ενεργειακών Τεχνολογιών (SET-Plan).

3.8   Η ενέργεια θα πρέπει επίσης να έχει υψηλότερη προτεραιότητα στο πλαίσιο όλων των σχετικών προγραμμάτων της ΕΕ, περιλαμβανομένων ιδίως των διαρθρωτικών ταμείων. Τα κράτη μέλη πρέπει επίσης να δώσουν υψηλότερη προτεραιότητα στην ενέργεια στο πλαίσιο των επενδυτικών τους σχεδίων, κυρίως όσον αφορά την ενεργειακή αποδοτικότητα και την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη θα πρέπει επίσης να εξασφαλίσουν ότι οι εταιρίες του ιδιωτικού τομέα που δραστηριοποιούνται στον ενεργειακό εφοδιασμό και τη διανομή ενέργειας, καθώς και στα προϊόντα και τις υπηρεσίες ενεργειακής αποδοτικότητας, διαθέτουν το κατάλληλο σταθερό κανονιστικό πλαίσιο και αναλαμβάνουν τις πρωτοβουλίες που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να συμβάλουν στην ενίσχυση της προσπάθειας.

3.9   H EOKE συμφωνεί ότι οι τοπικές και οι περιφερειακές αρχές δύνανται να διαδραματίσουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο όσον αφορά την προώθηση της ενεργειακής αποδοτικότητας στις περιοχές τους και τον συντονισμό των σχεδίων για την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Συνιστά δε να υποστηριχθούν από την ΕΕ οι εξαιρετικές πρωτοβουλίες του Συμφώνου των Δημάρχων στον τομέα της ενέργειας και να αναζητηθούν τα μέσα για την ενίσχυση και την επέκταση της εν λόγω πρωτοβουλίας.

3.10   Ισχυρή και συντονισμένη εξωτερική ενεργειακή πολιτική. Η EΟΚΕ συμφωνεί ότι η ΕΕ θα ωφεληθεί από μια πιο συντονισμένη πολιτική για την ενέργεια σε σχέση με τις τρίτες χώρες. Ωστόσο, όσο συντονισμένη και αν είναι η πολιτική της, η Ευρώπη θα παραμείνει ευάλωτη σε διεθνές επίπεδο, εάν εξακολουθήσει να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων από άλλα μέρη του κόσμου, ιδίως αν αυτά είναι συγκεντρωμένα σε λίγες, σημαντικές χώρες. Όσο ταχύτερα μπορέσει η ΕΕ να επιτύχει μεγαλύτερη αποδοτικότητα και να μειώσει τη συνολική κατανάλωσή της και την εξάρτησή της από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων, τόσο πιο ασφαλής θα είναι η θέση της.

3.11   Προστασία των πολιτών της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Επιτροπή ότι θα πρέπει να δοθεί υψηλή προτεραιότητα στα μέτρα για τη δημιουργία ισότιμων όρων ανταγωνισμού για τους ενεργειακούς φορείς σε όλη την Ευρώπη, καθώς και στην προώθηση της διαφάνειας για τους πελάτες όσον αφορά όλες τις πτυχές των ενεργειακών υπηρεσιών που τους παρέχονται. Όλες οι κατηγορίες καταναλωτών (επιχειρήσεις και οικιακοί καταναλωτές) θα πρέπει να μάθουν να δίδουν πολύ μεγαλύτερη προσοχή στα πρότυπα κατανάλωσης ενέργειας, καθώς και στις παρεχόμενες δυνατότητες χρήσης λιγότερης ενέργειας με αποδοτικότερο τρόπο.

3.12   Ενδέχεται να σημειωθεί σχετική αύξηση της τιμής των ενεργειακών προϊόντων και υπηρεσιών, πράγμα που θα αποτελέσει οικονομικό κίνητρο προς την κατεύθυνση αυτή. Ωστόσο, οι καταναλωτές κάθε κατηγορίας θα αναμένουν δικαίως περισσότερα από τις αυξήσεις των τιμών για να κινηθούν προς τη σωστή κατεύθυνση. Οι πληροφορίες σχετικά με τα ενεργειακά χαρακτηριστικά των προϊόντων και υπηρεσιών θα πρέπει να είναι διαθέσιμες σε ευρύτερη κλίμακα, μαζί με συγκεκριμένες πληροφορίες σχετικά με τις διαθέσιμες επιλογές και την υποστήριξη κατά τη μετάβαση (π.χ. επιλογές όσον αφορά τη βελτίωση των ενεργειακών επιδόσεων των κατοικιών και των άλλων κτιρίων, οικολογικότερες επιλογές μεταφορών, οικολογικότερες επιλογές αγορών και παραθερισμού κλπ.).

---

---