19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/1

Γενικός εισηγητής:

ο κ. Dumitru FORNEA

Γενική συνεισηγήτρια:

η κα Renata EISENVORTOVÁ

1.1

Κατά τη διάρκεια της ενεργειακής μετάβασης προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών, το ενεργειακό σύστημα της ΕΕ αντιμετωπίζει μια περίοδο βαθιάς τεχνολογικής, οικονομικής και κοινωνικής αλλαγής, η οποία θα επηρεάσει πολλούς από τους τομείς ενέργειας, μεταξύ άλλων τη βιομηχανία άνθρακα και, ως εκ τούτου, και τις περιοχές εξόρυξης άνθρακα της ΕΕ.

1.2

Σε ορισμένα κράτη μέλη, η χρήση εγχώριου άνθρακα και λιγνίτη εξακολουθεί να είναι σημαντική για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας. Συμβάλλει στον ασφαλή και οικονομικά προσιτό ενεργειακό εφοδιασμό, στην ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και διαδραματίζει σταθεροποιητικό ρόλο στο ενεργειακό σύστημα, τόσο από τεχνική όσο και από οικονομική άποψη.

1.3

Ωστόσο, οι ενεργές σήμερα περιοχές εξόρυξης άνθρακα πρέπει να προετοιμαστούν για τη σταδιακή κατάργηση της παραγωγής άνθρακα, ώστε να συνάδουν με τις αποφάσεις της ΕΕ για την ενεργειακή και κλιματική πολιτική σχετικά με τη χρήση ορυκτών καυσίμων ή για οικονομικούς λόγους.

1.4

Το μέλλον των περιφερειών οι οποίες εξαρτώνται επί του παρόντος από τη χρήση άνθρακα και οι μελλοντικές τους συνθήκες διαβίωσης πρέπει να συμπεριληφθούν σε έναν προγραμματισμό που θα καλύπτει δύο γενεές, δηλαδή 25-50 έτη. Η σταδιακή κατάργηση της χρήσης άνθρακα για ενεργειακούς σκοπούς σε αυτές τις περιοχές δεν επιτρέπεται να οδηγήσει στη στασιμότητά τους. Λόγω του οικονομικού και του κοινωνικού δυναμικού τους, οι εν λόγω περιοχές πρέπει να συμμετέχουν στην υλοποίηση της ενεργειακής και κλιματικής πολιτικής της ΕΕ. Η βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών αυτών πρέπει να επιτευχθεί μέσω της εγγύησης ενός πολιτικού και κοινωνικού διαλόγου και ενός διαλόγου των πολιτών που θα διασφαλίζει ότι υπάρχουν σχέδια για τη μετάβαση, σε επίπεδο εθνικό, βιομηχανίας και επιχειρήσεων.

1.5

Για να διαφυλαχθούν η ενεργειακή ασφάλεια, μια ανταγωνιστική βιομηχανία, η προστασία του περιβάλλοντος, η συμμόρφωση με τις υποχρεώσεις μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και η κοινωνική συνοχή, η ΕΟΚΕ συνιστά να καταρτιστεί ένα «Σχέδιο στήριξης της μετάβασης των κοινοτήτων και των περιοχών που εξαρτώνται από την παραγωγή άνθρακα», (εφεξής «Σχέδιο») με στόχο την αντιμετώπιση των θεμάτων αναδιάρθρωσης της βιομηχανίας κατά τη διάρκεια της ενεργειακής μετάβασης, έτσι ώστε οι περιοχές εξόρυξης άνθρακα να μπορούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές.

1.6

Το «Σχέδιο» θα μπορούσε να αναπτυχθεί από μια συμβουλευτική ομάδα, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τα μέλη της ομάδας αυτής θα πρέπει να είναι εκπρόσωποι των περιοχών εξόρυξης, συνδικάτων, ΜΚΟ, του τομέα της Ε&Α και της βιομηχανίας άνθρακα.

1.7

Το Σχέδιο θα πρέπει να βασίζεται σε τρεις πυλώνες: i) στον πολιτικό και κοινωνικό διάλογο και στον διάλογο των πολιτών· ii) στις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επενδύσεις· και iii) στις επενδύσεις στην εκπαίδευση, την κατάρτιση, την έρευνα και ανάπτυξη, την καινοτομία και τον πολιτισμό.

1.8

Το Σχέδιο θα πρέπει να ενθαρρύνει τις περιφέρειες να υλοποιήσουν την αλλαγή, να τονώσουν την καινοτόμο ανάπτυξη, να διαφυλάξουν την ικανότητά τους προσέλκυσης επενδύσεων και να δημιουργήσουν ευκαιρίες απασχόλησης και αξιοπρεπούς ζωής. Σε αυτήν τη διαδικασία μετάβασης, είναι απαραίτητη η πλήρης αξιοποίηση της τεχνογνωσίας και των δυνατοτήτων των περιοχών εξόρυξης.

1.9

Οι περιφερειακές αρχές, οι κυβερνήσεις των κρατών μελών και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ πρέπει να εργαστούν από κοινού για την ενεργειακή μετάβαση και την αντίστοιχη αναδιάρθρωση των περιοχών εξόρυξης άνθρακα.

1.10

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και η Επιτροπή των Περιφερειών έχουν την απαραίτητη εμπειρία για να συμμετέχουν σε αυτήν τη διαδικασία, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Επίσης, είναι σε θέση να παρέχουν ένα αποτελεσματικό πλαίσιο για τον πολιτικό και κοινωνικό διάλογο και τον διάλογο των πολιτών που είναι απαραίτητος για τη διαβούλευση με πολίτες από τις περιοχές εξόρυξης άνθρακα.

1.11

Όσον αφορά την ενεργειακή μετάβαση, μία από τις κύριες ανησυχίες των περιοχών εξόρυξης άνθρακα της ΕΕ είναι κατά πόσον θα υπάρχει το κατάλληλο θεσμικό και πολιτικό πλαίσιο που θα μπορεί να τονώσει τις δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις οι οποίες θα χρειαστούν κατά τα προσεχή έτη.

2.1

Κατά την τελευταία δεκαετία, στο ενεργειακό σύστημα της ΕΕ σημειώθηκαν σημαντικότατες αλλαγές. Η ΕΕ βρίσκεται στον σωστό δρόμο για τη μετάβασή της προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την επίτευξη των στόχων της ως προς τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, την ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με βάση τους στόχους «20-20-20» που έχει θέσει. Το 2014 η ΕΕ ενέκρινε το πλαίσιο για το κλίμα και την ενέργεια με χρονικό ορίζοντα το έτος 2030, που προβλέπει μείωση κατά 40 % των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, μερίδιο ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ύψους 27 % και εξοικονόμηση ενέργειας κατά 27 %. Οι μεσοπρόθεσμοι αυτοί στόχοι αποσκοπούν στο να βοηθήσουν την ΕΕ να επιτύχει τον μακροπρόθεσμο στόχο της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που έχει θέσει για το 2050 με την μείωση κατά 80-95 % των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

2.2

Ως εκ τούτου, το σύστημα ενέργειας της ΕΕ εγκαταλείπει μια εποχή κυριαρχίας των ορυκτών καυσίμων και παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από μεγάλες κεντρικές ηλεκτροπαραγωγικές μονάδες, και μεταβαίνει σε μια εποχή παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και από αποκεντρωμένες μονάδες, μεγιστοποιώντας παράλληλα τις ευκαιρίες που προσφέρονται από την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης και την καλύτερη διαχείριση της ζήτησης ενέργειας.

2.3

Η ενεργειακή μετάβαση και η φιλόδοξη κλιματική πολιτική της ΕΕ έλαβαν ισχυρή στήριξη στο πλαίσιο της δέσμης μέτρων για την Ενεργειακή Ένωση και προωθήθηκαν σε μεγάλο βαθμό μετά τη συμφωνία του Παρισιού, με την οποία εστάλη σαφές μήνυμα για τη μείωση των εκπομπών κατά τρόπο επαρκή, ώστε να διατηρηθεί η παγκόσμια μέση αύξηση της θερμοκρασίας κάτω από το συμφωνημένο όριο των 2 oC έως το τέλος του αιώνα.

2.4

Προκειμένου να σταθεροποιηθεί το κλίμα, απαιτούνται εκτεταμένες αλλαγές στα ενεργειακά συστήματα όλων των οικονομικών κλάδων (1).

2.5

Η ενεργειακή μετάβαση περιλαμβάνει τεχνολογικές, ερευνητικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές πτυχές, πράγμα που έχει ως προφανή συνέπεια να πρέπει τα άτομα και οι κοινότητες να αναλάβουν πιο ενεργό ρόλο. Η εν λόγω διαδικασία απαιτεί ιδιαίτερη έμφαση στην έρευνα και ανάπτυξη, καθώς δημιουργεί νέες προκλήσεις για το σύστημα ενέργειας και τους βιομηχανικούς κλάδους, που πρέπει να αντιδράσουν και να προσαρμοστούν στην κατάσταση αυτή.

3.1

Η βιομηχανία του άνθρακα είναι ένας από τους τομείς που επηρεάζονται βαθιά από την ενεργειακή μετάβαση. Για εκατοντάδες χρόνια, ο άνθρακας ήταν στο επίκεντρο των βιομηχανικών και κοινωνικών εξελίξεων στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργήθηκε από μια πράξη πολιτικής βούλησης να συνενωθούν οι πόροι παραγωγής άνθρακα και χάλυβα των πρώτων έξι ιδρυτικών κρατών μελών (2).

3.2

Οι τρέχουσες ανησυχίες σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος, την κλιματική αλλαγή και την ανθρώπινη υγεία  (3), οδήγησαν σε μια σειρά από πολιτικές και κοινωνικές προσεγγίσεις που θέτουν υπό αμφισβήτηση την ανάγκη να συνεχιστεί η χρήση άνθρακα και άλλων ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας.

3.3

Με αυτήν τη νέα πολιτική προσέγγιση, οι ημέρες του άνθρακα φαίνεται να είναι μετρημένες, παρά το γεγονός ότι περισσότερο από το ένα τέταρτο της ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ σήμερα εξακολουθεί να παράγεται σε 280 μονάδες παραγωγής ενέργειας με καύση άνθρακα σε 22 χώρες. Μόνον έξι χώρες έχουν πλήρως εξοβελίσει τον άνθρακα από την ενεργειακή τους παραγωγή: η Κύπρος, η Εσθονία, η Λετονία, η Λιθουανία, το Λουξεμβούργο και η Μάλτα (4).

3.4

Ενώ η ιδέα της σταδιακής εξάλειψης του άνθρακα από το ενεργειακό μείγμα εμφανίζεται ως γενικά αποδεκτή στα κράτη μέλη όπου δεν υπάρχει εκμετάλλευση εγχώριων πόρων άνθρακα, δεν ισχύει το ίδιο στην περίπτωση των περιοχών εξόρυξης άνθρακα της ΕΕ, όπου ο τομέας του άνθρακα παρέχει άμεσες θέσεις εργασίας σε 240 000 εργαζομένους. Λαμβανομένων υπόψη των θέσεων εργασίας στη βιομηχανία εξορυκτικού εξοπλισμού, καθώς και άλλων θέσεων εργασίας στην αλυσίδα εφοδιασμού, όπως και των έμμεσων θέσεων εργασίας, η βιομηχανία άνθρακα στηρίζει σχεδόν ένα εκατομμύριο θέσεις εργασίας, εκ των οποίων πολλές βρίσκονται σε περιοχές με περιορισμένες ευκαιρίες απασχόλησης (5).

3.5

Έξι κράτη μέλη εξορύσσουν λιθάνθρακα: η Τσεχική Δημοκρατία, η Γερμανία, η Πολωνία, η Ρουμανία, η Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Δέκα κράτη μέλη εκμεταλλεύονται τον λιγνίτη ως ανταγωνιστικό καύσιμο για την ηλεκτροπαραγωγή: η Βουλγαρία, η Τσεχική Δημοκρατία, η Γερμανία, η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Ρουμανία, η Σλοβακία, η Σλοβενία και η Ισπανία.

3.6

Σε αυτές τις χώρες, ο εγχώριος άνθρακας και λιγνίτης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ασφάλεια του εφοδιασμού, συμβάλλοντας έτσι στην επίτευξη της ενεργειακής ασφάλειας της ΕΕ και στη μείωση της μεγάλης εξάρτησής της από τις εισαγωγές. Όπως ορίζεται στην ευρωπαϊκή στρατηγική για την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού (6), οι εξωτερικές ενεργειακές δαπάνες της ΕΕ υπερβαίνουν το 1 δισεκατομμύριο ευρώ ανά ημέρα. Το 2013, το σύνολο των δαπανών ήταν περίπου 400 δισεκατομμύρια ευρώ, δηλαδή αντιστοιχούσε σε περισσότερο από το ένα πέμπτο του συνόλου των εισαγωγών της ΕΕ. Ήταν απαραίτητη η εισαγωγή του 90 % του αργού πετρελαίου, του 66 % του φυσικού αερίου, του 42 % των στερεών καυσίμων και του 40 % των πυρηνικών καυσίμων. Σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ με μεγάλης κλίμακας εγχώρια παραγωγή άνθρακα, για παράδειγμα στη Γερμανία και την Τσεχική Δημοκρατία, περίπου το 50 % της ηλεκτρικής ενέργειας παράγεται σε σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα. Στην Πολωνία, το ποσοστό αυτό υπερβαίνει το 80 %.

3.7

Παράλληλα με τη χρήση του στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ο άνθρακας έχει και πολλές άλλες χρήσεις. Χρησιμοποιείται για την παραγωγή τσιμέντου και μπορεί να μετατραπεί σε υγρό καύσιμο. Σημαντική χρήση άνθρακα κάνουν επίσης τα διυλιστήρια χάλυβα, οι παραγωγοί χαρτιού, οι χημικές και φαρμακευτικές βιομηχανίες, καθώς και ο τομέας επεξεργασίας τροφίμων.

3.8

Ο άνθρακας αποτελεί επίσης βασικό συστατικό στην παραγωγή εξειδικευμένων προϊόντων, όπως ο ενεργοποιημένος άνθρακας, ο οποίος χρησιμοποιείται σε φίλτρα, ή οι ίνες άνθρακα που χρησιμοποιούνται στην αεροδιαστημική, στα έργα πολιτικού μηχανικού, στον στρατιωτικό τομέα κλπ. Μέσω βιομηχανικών διεργασιών παράγονται συνθετικά καύσιμα ή βασικές χημικές ουσίες απαραίτητες για τη βιομηχανία, όπως η μεθανόλη. Από τη μεθανόλη, είναι δυνατή η παρασκευή ενός ευρέος φάσματος πετροχημικών τα οποία σήμερα παράγονται από άλλα ορυκτά καύσιμα.

3.9

Για να επιτευχθεί ο στόχος μιας ανθεκτικής Ενεργειακής Ένωσης με μακρόπνοη πολιτική για την αλλαγή του κλίματος, οι τομείς ενέργειας της ΕΕ θα πρέπει να εργαστούν σοβαρά και μεθοδικά όσον αφορά την απαραίτητη ενεργειακή μετάβαση. Η βιομηχανία του άνθρακα θα πρέπει να επικεντρωθεί στην αποτελεσματικότερη και καθαρότερη χρήση και να αναπτύξει εναλλακτικές χρήσεις του άνθρακα. Ως εκ τούτου, η ΕΕ θα πρέπει να διαθέσει τα απαιτούμενα κονδύλια για έρευνα και ανάπτυξη στη χημεία του άνθρακα.

4.1

Παρά το γεγονός ότι κάποια στιγμή στο μέλλον αναμένεται η σταδιακή κατάργηση του άνθρακα στην ΕΕ, σε ορισμένες χώρες και περιοχές εξόρυξης θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται για μερικές δεκαετίες ακόμη. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, τα κράτη μέλη έχουν το δικαίωμα να εκμεταλλεύονται τους ενεργειακούς τους πόρους και να καθορίζουν το μείγμα των πηγών ενέργειας, γνωρίζοντας ότι δεν θα πρέπει να υπάρχουν επιδοτήσεις για την παραγωγή ενέργειας και έχοντας υπόψη όλες τις υποχρεώσεις που αφορούν την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, η βιομηχανία άνθρακα πρέπει να ανταποκριθεί στην υπό εξέλιξη ενεργειακή μετάβαση, στην στροφή προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα —και ιδιαίτερα στον στόχο της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές—, χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέτρα και τεχνικές για μια λιγότερο επιζήμια και αποδοτικότερη χρήση του άνθρακα. Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να αναφερθούν κάποια θετικά, αποδεδειγμένης αξίας μέ: η αύξηση της απόδοσης, η ευελιξία και η συμπαραγωγή.

4.2

Εφόσον η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη χρήση άνθρακα, η αύξηση της απόδοσης είναι σημαντικό μέσο περιορισμού της ρυπογόνου χρήσης άνθρακα. Όταν η απόδοση είναι υψηλή, μπορεί να παραχθεί περισσότερη ηλεκτρική ενέργεια από κάθε τόνο άνθρακα και οι εκπομπές CO2 να μειωθούν κατά 30 % ή και περισσότερο. Καλά παραδείγματα μονάδων ηλεκτροπαραγωγής υψηλής απόδοσης με καύση άνθρακα απαντώνται στη Γερμανία, σε σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που λειτουργούν με τεχνολογία βελτιστοποιημένων συστημάτων. Οι εν λόγω μονάδες ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα είναι, επίσης, εξαιρετικά ευέλικτες και μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν την παραγωγή τους γρήγορα, στηρίζοντας έτσι διαλείπουσες ανανεώσιμες μορφές ενέργειας.

4.3

Η συμπαραγωγή ηλεκτρισμού και θερμότητας (ΣΠΗΘ) είναι μια αποτελεσματική και αποδοτική μορφή ηλεκτροπαραγωγής, η οποία προσφέρει σημαντικά οφέλη, τόσο από την άποψη της ενέργειας όσο και του περιβάλλοντος. Οι συμβατικές μονάδες ηλεκτροπαραγωγής εκπέμπουν πλεονάζουσα θερμότητα στο περιβάλλον. Οι μονάδες συμπαραγωγής συλλαμβάνουν τη θερμότητα αυτή και την αξιοποιούν, χρησιμοποιώντας ως εκ τούτου το καύσιμο πιο αποτελεσματικά. Η ΕΕ παράγει σήμερα το 11,7 % της ηλεκτρικής της ενέργειας με συμπαραγωγή (7).

4.4

Μεσοπρόθεσμα, υπάρχει η ελπίδα ότι η τεχνολογία δέσμευσης και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα (ΔΑΔΑ) θα μπορούσε να διαδραματίσει ένα ρόλο στην απαλλαγμένη από άνθρακα οικονομία. Οι υφιστάμενες διαδικασίες πρέπει να βελτιωθούν αναλόγως, η υποδομή και η αποθήκευση πρέπει να βελτιστοποιηθούν και η ανταγωνιστικότητα της ηλεκτρικής ενέργειας από εγκαταστάσεις με καύση άνθρακα που κάνουν χρήση ΔΑΔΑ θα πρέπει να είναι σαφής προτού αναληφθεί οποιαδήποτε δράση που θα απαιτεί τη χρήση ΔΑΔΑ. Πρέπει να πραγματοποιηθεί ανάλυση κόστους-οφέλους και ανάλυση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

4.5

Κατά την εξέταση της αποτελεσματικής και λιγότερο ρυπογόνου χρήσης του άνθρακα θα πρέπει επίσης να αναφερθούν εναλλακτικές χρήσεις άνθρακα, για παράδειγμα η υγροποίηση άνθρακα. Ο άνθρακας μπορεί να μετατραπεί σε υγρό καύσιμο — βενζίνη, ντίζελ και καύσιμα αεριωθουμένων ή πετροχημικά. Οι σχετικές τεχνολογίες αναπτύσσονται, πρέπει όμως να ληφθούν υπόψη και οι επενδυτικές και λειτουργικές δαπάνες.

5.1.1

Οι περιοχές εξόρυξης άνθρακα είναι παραδοσιακές βιομηχανικές περιοχές, όπου η εκβιομηχάνιση συνδέθηκε με την αξιοποίηση των τοπικών ορυκτών πόρων. Σχετίζονται, συνεπώς, ιστορικά με τους παραδοσιακούς τομείς της οικονομίας, σημαντικό δε ρόλο διαδραματίζουν η βαριά μεταλλουργική βιομηχανία, η χημική βιομηχανία και ο τομέας της ενέργειας. Οι εν λόγω τομείς και οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτούς έχουν εκτεθεί σε ταχύτατες αλλαγές του εξωτερικού περιβάλλοντος (συνθήκες της αγοράς, ανταγωνισμός, πελάτες, τεχνολογίες) και σε θεμελιώδεις εσωτερικές αλλαγές (αλλαγές ιδιοκτησίας, στόχων των ιδιοκτητών και δύναμης του κεφαλαίου) κατά τα τελευταία έτη.

5.1.2

Εκτός από τις σημαντικότατες αυτές αλλαγές, ορισμένες παραδοσιακές βιομηχανίες έχουν βιώσει στασιμότητα, απόσυρση από την περιοχή ή ακόμη και σταδιακές καταργήσεις. Σε ορισμένες περιοχές, ο ευρωπαϊκός άνθρακας δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστεί τον εισαγόμενο άνθρακα ή άλλες ορυκτές πηγές ενέργειας, γεγονός το οποίο προκάλεσε δραματική μείωση στην εξόρυξη άνθρακα. Ένα απλό παράδειγμα: πριν από 100 χρόνια, το Ηνωμένο Βασίλειο παρήγαγε περίπου 300 εκατομμύρια τόνους άνθρακα ετησίως και απασχολούσε πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρακωρύχους. Η αποβιομηχάνιση προκάλεσε την απώλεια θέσεων εργασίας, όμως και πάλι οι επιχειρήσεις εξόρυξης άνθρακα έχουν παραμείνει μεταξύ των μεγαλύτερων εργοδοτών σε διάφορες περιοχές. Η σταδιακή κατάργηση ή η πλήρης διακοπή των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων εξόρυξης άνθρακα έχει συνεπώς σοβαρές επιπτώσεις στις συγκεκριμένες περιοχές. Η κατάσταση αυτή είχε σημαντικό αντίκτυπο στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που συνδέονται με τις εταιρείες εξόρυξης.

5.1.3

Σε πολλές χώρες, οι περιοχές εξόρυξης άνθρακα χαρακτηρίζονται από υψηλότερο ποσοστό ανεργίας από τον εθνικό μέσο όρο και από μακροχρόνια ανεργία. Ως εκ τούτου, θα είναι δύσκολο τυχόν απολυόμενοι ανθρακωρύχοι να βρουν νέες ευκαιρίες απασχόλησης. Έτσι, αυξάνονται η φτώχεια, η στασιμότητα και η υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου, καθώς και ο αριθμός των κοινωνικά αποκλεισμένων περιοχών και ατόμων.

5.1.4

Το βασικό πρόβλημα που προκύπτει από τα αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας είναι η ανισορροπία προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εργασίας. Με άλλα λόγια, σε αντίθεση με το υψηλό επίπεδο ανεργίας, η ζήτηση για εργαζόμενους είναι πολύ σαφής, αφορά όμως δεξιότητες που πληρούν τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Το εκπαιδευτικό προφίλ των πρώην ανθρακωρύχων, με τις χειρωνακτικές δεξιότητες να υπερισχύουν, δεν είναι πλήρως συμβατό με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, τόσο από επαγγελματική άποψη (προσόντα) όσο και από προσωπική (κίνητρα). Όταν μεγάλος αριθμός ανθρακωρύχων απολύεται με το κλείσιμο ενός ορυχείου, πάρα πολλές θέσεις εργασίας εξαφανίζονται σχεδόν εν μία νυκτί, και αυτό μπορεί να προκαλέσει ισχυρές κατά τόπους διαταραχές.

5.1.5

Οι εργαζόμενοι στην εξόρυξη εμφανίζουν, επίσης, πολύ λιγότερο ανεπτυγμένο επιχειρηματικό πνεύμα και μικρή κλίση για διερεύνηση νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η έλλειψη ενθουσιασμού τους για ανεξάρτητες επιχειρήσεις οφείλεται στη μακροχρόνια επιρροή που άσκησαν επάνω τους οι μεγάλες και ισχυρές εταιρείες εξόρυξης, οι οποίες προωθούσαν μια υπαλληλική νοοτροπία στους ανθρώπους τους, μεταξύ άλλων δε μια απροθυμία ανάληψης κινδύνων. Ωστόσο, η τάση αυτή διαπιστώνεται γενικότερα. Ακόμη και οι φοιτητές θα προτιμούσαν την έμμισθη απασχόληση μετά την αποφοίτησή τους.

5.1.6

Η κατάσταση επιδεινώνεται συχνά από την έλλειψη πολλά υποσχόμενων προοπτικών εργασίας και σταδιοδρομίας, από την ύπαρξη συνθηκών που δεν ευνοούν επαρκώς τη λειτουργία ανεξάρτητων επιχειρήσεων, από χαμηλούς δείκτες αξιοπρεπούς διαβίωσης και από υποβαθμισμένες επιδόσεις από πλευράς καινοτομίας με τις οποίες συνδέεται ο ασθενέστερος ρόλος της επιστήμης, της έρευνας και της ανάπτυξης. Οι ικανότητες Ε&Α του δημόσιου τομέα δεν έχουν αναπτυχθεί επαρκώς παντού και η μεταφορά γνώσης και εφαρμογών στον τομέα των επιχειρήσεων δεν λειτουργεί πολύ καλά. Για τους ίδιους αυτούς λόγους η οικονομική μεταμόρφωση στις περιοχές αυτές είναι δυσχερέστερη και θέτει μεγαλύτερες προκλήσεις, και δεν είναι πάντοτε επιτυχής.

5.2.1

Συχνά, στις ανθρακοπαραγωγούς χώρες της ΕΕ, η αναδιάρθρωση έχει συχνά πραγματοποιηθεί ως απάντηση σε καταστάσεις κρίσης, χωρίς να αναληφθούν οι δέουσες πολιτικές δεσμεύσεις. Αυτό είχε δραματικές συνέπειες για την ποιότητα ζωής των κατοίκων στις εξορυκτικές κοινότητες. Οποιαδήποτε μείωση της παραγωγής άνθρακα μπορεί να δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερη ανεργία, ιδίως σε εξορυκτικές ζώνες που πλήττονται από μακροχρόνια, διαρθρωτική παρακμή. Πολλοί πρώην ανθρακωρύχοι και εργαζόμενοι επιχειρήσεων σχετικών με τον εξορυκτικό κλάδο βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με μακροχρόνια και, συχνά, μόνιμη ανεργία, στοιχεία που επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο την οικονομική τους ένδεια.

5.2.2

Δυστυχώς, με λίγες εξαιρέσεις, οι σχετικές ευρωπαϊκές και εθνικές αρχές έχουν μέχρι στιγμής ακολουθήσει την «πολιτική της στρουθοκαμήλου» σε σχέση με τις αναμενόμενες επιπτώσεις των κλιματικών πολιτικών επί της βιομηχανίας εξόρυξης άνθρακα, αποφεύγοντας κάθε εμπλοκή στον σχετικό πολιτικό και κοινωνικό διάλογο με εργαζόμενους και πολίτες στις εξορυκτικές κοινότητες. Η ανάμνηση προηγούμενων διαδικασιών αναδιάρθρωσης, που πραγματοποιήθηκαν με βάση λαϊκίστικες πολιτικές υποσχέσεων οι οποίες τελικά δεν μετασχηματίστηκαν σε συγκεκριμένα μέτρα οικονομικής ανασυγκρότησης των κοινοτήτων αυτών, αντανακλάται ακόμη και τώρα στο αυξημένο επίπεδο δυσπιστίας εκ μέρους των εργαζομένων όσον αφορά την ικανότητα των αρχών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις διαδικασίες βιομηχανικής αναδιάρθρωσης.

5.2.3

Ταυτόχρονα παρατηρείται σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο χαμηλό επίπεδο ευαισθητοποίησης και έλλειψη πραγματικής κατανόησης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι εξορυκτικές περιοχές. Υπάρχει μια τάση υπερβολικής πολιτικοποίησης της συζήτησης για το μέλλον της εξόρυξης στο πλαίσιο των πολιτικών για το κλίμα, ειδικά στις εξορυκτικές περιοχές όπου οι δραστηριότητες εξόρυξης άνθρακα δεν χρειάζονται κρατικές ενισχύσεις, αλλά και σε εξορυκτικές περιοχές όπου η βιομηχανία άνθρακα έχει ήδη εισέλθει σε μια επώδυνη διαδικασία αναδιάρθρωσης, οι πολιτικοί αποφεύγουν το θέμα, επειδή τα μεταβατικά μέτρα για τη διαμόρφωση νέων περιφερειακών χαρακτηριστικών δεν εξασφαλίζουν κανένα άμεσο εκλογικό όφελος, είναι αντιλαϊκά και χρειάζονται δεκαετίες για να φέρουν αποτελέσματα.

5.2.4

Δεδομένου ότι υπάρχει σαφής διασύνδεση μεταξύ της σταδιακής κατάργησης του άνθρακα και της πολιτικής για την κλιματική αλλαγή, μέρος της ευρωπαϊκής πολιτικής για την εφαρμογή των κλιματικών στόχων θα πρέπει να αφορά το πώς θα βοηθηθούν οι περιφέρειες εκείνες που πλήττονται από τις συνέπειες των διαρθρωτικών αλλαγών, δηλαδή οι περιοχές εξόρυξης άνθρακα.

5.2.5

Συμβαίνει συχνά οι τοπικές αρχές να μην διαθέτουν την απαραίτητη οικονομική και διοικητική ικανότητα να αναλάβουν έργα ως ανάδοχοι και να τα διαχειριστούν σύμφωνα με τις ειδικές απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των εθνικών αρχών, κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα ευρωπαϊκά ταμεία παράγουν αρκετά περιορισμένα αποτελέσματα από πλευράς ευκαιριών και ποιότητας ζωής για τα μέλη των εξορυκτικών κοινοτήτων.

5.3.1

«Δίκαιη μετάβαση» (8) για τις εξορυκτικές κοινότητες θα μπορέσει να υπάρξει εάν οι εθνικές και ευρωπαϊκές αρχές καταρτίσουν εγκαίρως ένα εστιασμένο πρόγραμμα μέτρων με σκοπό: να διασφαλιστούν αξιοπρεπείς μισθοί και η ασφάλεια της απασχόλησης για τους αντίστοιχους εργαζόμενους· να διευκολυνθεί η κατάρτισή τους καθώς και η ανάπτυξη και αναδιάταξη των δεξιοτήτων τους με αξιοπρεπείς εναλλακτικές λύσεις εργασίας· να γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα και να διασφαλιστεί ότι θα ληφθούν μέτρα κοινωνικής προστασίας —μεταξύ άλλων συντάξεις—, προκειμένου να στηριχθούν οι πολίτες κατά τη διαδικασία μετάβασης· και να εξασφαλιστούν επενδύσεις για την ανανέωση της κοινότητας, μεταξύ άλλων παύσεις λειτουργίας ορυχείων και δραστηριότητες ανάκτησης ορυχείων ή κατασκευή και υπηρεσίες που σχετίζονται με την ενεργειακή μετάβαση.

5.3.2

Ως εκ τούτου, οι περιοχές αυτές θα χρειαστούν επείγουσα οικονομική και επιστημονική βοήθεια, όχι μόνο για να εξελιχθούν προς ένα νέο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο, αλλά και για τη διαχείριση, εντός εύλογου χρονικού διαστήματος, των πολλαπλών κινδύνων για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον που συνδέονται με τις τρέχουσες και παραδοσιακές μεταλλευτικές δραστηριότητες. Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει φορείς και αρχές γεωλογικής έρευνας υπεύθυνες για το κλείσιμο και την αποκατάσταση των ορυχείων στα κράτη μέλη να συνεργαστούν, προκειμένου να συλλέξουν και να αποθηκεύσουν δεδομένα για τα ορυκτά και τα ορυχεία και να χαρτογραφήσουν τους κύριους κινδύνους που συνδέονται με τις παρελθούσες εξορυκτικές δραστηριότητες, το κλείσιμο ορυχείων ή τη διατήρησή τους.

5.3.3

Το μέλλον των περιφερειών οι οποίες εξαρτώνται επί του παρόντος από τη χρήση άνθρακα και οι μελλοντικές τους συνθήκες διαβίωσης πρέπει να συμπεριληφθούν σε έναν προγραμματισμό που θα καλύπτει δύο γενεές, δηλαδή 25-50 έτη. Η σταδιακή κατάργηση της χρήσης άνθρακα για ενεργειακούς σκοπούς σε αυτές τις περιοχές δεν επιτρέπεται να οδηγήσει στη στασιμότητά τους. Λόγω του οικονομικού και του κοινωνικού δυναμικού τους, οι εν λόγω περιοχές πρέπει να συμμετέχουν στην υλοποίηση της ενεργειακής και κλιματικής πολιτικής της ΕΕ. Η βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών αυτών πρέπει να επιτευχθεί μέσω της εγγύησης ενός πολιτικού και κοινωνικού διαλόγου και ενός διαλόγου των πολιτών που θα διασφαλίζει ότι υπάρχουν σχέδια για τη μετάβαση, σε επίπεδο εθνικό, βιομηχανίας και επιχειρήσεων.

5.3.4

Πρέπει επίσης να σταματήσει η μείωση της ικανότητας προσέλκυσης νέων ξένων και εγχώριων επενδυτών· εκτός από το ανεπαρκές σύνολο ικανοτήτων του εργατικού δυναμικού των περιοχών αυτών, υπάρχει, επίσης, έλλειψη κατάλληλων και καλά προετοιμασμένων χώρων για την εγκατάσταση επιχειρήσεων και μεγάλων στρατηγικών βιομηχανικών ζωνών, γεγονός που περιορίζει την ελκυστικότητά τους.

5.3.5

Έτσι, η κατάσταση δεν είναι εύκολη για τους πρώην ανθρακωρύχους στις περιοχές εξόρυξης άνθρακα. Οι πιο ενημερωμένοι εκπρόσωποι των περιφερειών εξόρυξης άνθρακα θα πρέπει να απευθύνονται στις εθνικές τους κυβερνήσεις και να προετοιμάζονται από κοινού με αυτές για την αναδιάρθρωση και ανάπτυξη των περιφερειών εξόρυξης άνθρακα, πολύ πριν από κάθε τυχόν σχεδιαζόμενη μείωση ή σταδιακή κατάργηση της εξόρυξης άνθρακα.

5.3.6

Οι περιφερειακές αρχές, οι κυβερνήσεις των κρατών μελών και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ πρέπει να εργαστούν από κοινού για την ενεργειακή μετάβαση και τη σχετική αναδιάρθρωση των περιοχών εξόρυξης άνθρακα.

5.3.7

Παρά ταύτα, οι εξορυκτικές περιοχές διαθέτουν σημαντικές δυνατότητες τόσο αναδιάρθρωσης όσο και ανάπτυξης. Πρέπει να καταρτιστεί μια σειρά από αναπτυξιακά μέτρα, όπως προώθηση της Ε&Α σε ένα καινοτόμο περιβάλλον που, μαζί με τους νέους αναπτυσσόμενους τομείς, θα υιοθετεί και τους παραδοσιακούς τομείς που έχουν επιζήσει στις περιοχές εξόρυξης άνθρακα.

5.3.8

Πρέπει να αξιοποιηθούν πλήρως οι υφιστάμενες ενεργειακές υποδομές και το εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό από τις περιοχές εξόρυξης άνθρακα και, από αυτήν την άποψη, μεταξύ των μέτρων που πρέπει να υποστηριχθούν είναι η προώθηση των δημόσιων και των ιδιωτικών επενδύσεων. Οι υφιστάμενες επιχειρήσεις και άλλοι φορείς της αγοράς θα πρέπει να επενδύσουν σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργία νέων εγκαταστάσεων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων εγκαταστάσεων παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές.

5.3.9

Μελέτες σκοπιμότητας θα καταδείξουν, ενδεχομένως, ότι ορισμένες περιοχές εξόρυξης άνθρακα δεν διαθέτουν μόνο μεγάλες δυνατότητες παραγωγής ηλιακής, αιολικής ή γεωθερμικής ενέργειας, αλλά και πληρούν ευκολότερα άλλες προϋποθέσεις που απαιτούνται για τις επενδύσεις και την ανάπτυξη πράσινων ενεργειακών τεχνολογιών: εύκολη πρόσβαση σε γη για την οικοδόμηση νέων εγκαταστάσεων παραγωγής, εξειδικευμένο ή πρόθυμο να μετεκπαιδευτεί ανθρώπινο δυναμικό, τοπικές δημόσιες αρχές που έχουν γνώση των προκλήσεων του ενεργειακού τομέα και τοπικές κοινότητες εξοικειωμένες με βιομηχανικά έργα.

5.3.10

Οι σημερινές εταιρείες εξόρυξης κατέχουν ή εκμεταλλεύονται, με συμβάσεις παραχώρησης, σημαντικές εκτάσεις γης ή/και εκατοντάδες χιλιόμετρα υπόγειων στοών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην ενεργειακή μετάβαση. Επιπλέον, οι περισσότερες μονάδες εξόρυξης διαθέτουν αξιόπιστη διασύνδεση με τα περιφερειακά και τα εθνικά δίκτυα μεταφοράς ενέργειας.

5.3.11

Ως έναυσμα για την πραγματοποίηση περαιτέρω επενδύσεων από τον ιδιωτικό τομέα, ο οποίος πρέπει να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στον συγκεκριμένο τομέα, τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία (ΕΔΕΤ) έχουν προβλέψει κονδύλιο τουλάχιστον 27 δισ. ευρώ ειδικά για επενδύσεις στην οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, συμπεριλαμβανομένης της ενεργειακής απόδοσης. Τουλάχιστον το 12 %, 15 % ή 20 % των κατανεμημένων ανά κράτος μέλος κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) πρέπει να επενδυθεί για τη στήριξη της στροφής προς μια οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών σε όλους τους τομείς των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών, των περιφερειών μεταβατικού σταδίου και των περισσότερο αναπτυγμένων περιφερειών της ΕΕ, αντίστοιχα. Αν για τις εν λόγω επενδύσεις χρησιμοποιείται το Ταμείο Συνοχής (ΤΣ), τότε το ποσοστό αυξάνεται σε 15 % για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (9).

5.3.12

Τα ευρωπαϊκά ταμεία μπορούν εν μέρει να βοηθήσουν τις εξορυκτικές κοινότητες στις προσπάθειές τους προς την οικονομική διαφοροποίηση και την ενεργειακή μετάβαση, όμως μεγάλο μέρος της επένδυσης για την οικονομική ανάπτυξη πρέπει να διατεθεί από τα δημόσια ταμεία των ενδιαφερομένων κρατών μελών ή να καλυφθεί από νέες ιδιωτικές επενδύσεις.

5.3.13

Οι προαναφερθείσες πτυχές πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη διαμόρφωση μέτρων για την παροχή βοήθειας στις περιοχές εξόρυξης άνθρακα στο πλαίσιο της αναπόφευκτης αυτής διαδικασίας ενεργειακής μετάβασης και οικονομικής διαφοροποίησης, ενώ και οι κοινωνικοί εταίροι, η κοινωνία των πολιτών και γενικότερα οι πολίτες από τις περιοχές αυτές πρέπει να συμμετέχουν στον προσδιορισμό νέων οδών ανάπτυξης των κοινοτήτων τους.

5.3.14

Ένα «Σχέδιο στήριξης της μετάβασης των κοινοτήτων και των περιοχών που εξαρτώνται από την παραγωγή άνθρακα» θα πρέπει να ενθαρρύνει τις περιφέρειες να υλοποιήσουν τη μετάβαση, να τονώσουν την καινοτόμο ανάπτυξη, να διαφυλάξουν την ελκυστικότητα των επενδύσεων και να δημιουργήσουν ευκαιρίες απασχόλησης και αξιοπρεπούς ζωής.

5.3.15

Το Σχέδιο θα μπορούσε να αναπτυχθεί από μια συμβουλευτική ομάδα, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τα μέλη της ομάδας αυτής θα πρέπει να είναι εκπρόσωποι των περιοχών εξόρυξης, συνδικάτων, ΜΚΟ, του τομέα της Ε&Α και της βιομηχανία άνθρακα.

5.3.16

Το Σχέδιο στήριξης των κοινοτήτων και των περιοχών που εξαρτώνται από την παραγωγή άνθρακα θα πρέπει να βασίζεται σε τρεις πυλώνες:

5.4.1

Το μέλλον των ευρωπαϊκών περιοχών εξόρυξης άνθρακα θα αναπτυχθεί προς δύο κατευθύνσεις. Σε ορισμένες εξορυκτικές περιοχές θα υπάρξει, ενδεχομένως, ταχεία ή ακόμη και απότομη σταδιακή κατάργηση της παραγωγής άνθρακα, ενώ σε άλλες η παραγωγή μπορεί να συνεχιστεί για αρκετές δεκαετίες.

5.4.2

Στην πρώτη περίπτωση, η σταδιακή κατάργηση μπορεί να είναι συνέπεια της οικονομικής κατάστασης και της κατάστασης της αγοράς, η οποία είναι πολύπλοκη, ιδιαίτερα δε στην ευρωπαϊκή βιομηχανία λιθάνθρακα που ανταγωνίζεται τις εισαγωγές άνθρακα σε πολύ χαμηλές τιμές. Αυτό δυσκολεύει πολύ τα πράγματα, ακόμη και για τα ορυχεία εκείνα που, μέχρι πρόσφατα, ήταν κερδοφόρα. Σε ορισμένες περιοχές, η κυβέρνηση ή οι εταιρείες μπορεί να αποφασίσουν το κλείσιμο ορυχείων σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας και με το δικαίωμα των κρατών μελών της ΕΕ να αποφασίζουν για τις ενεργειακές τους επιλογές.

5.4.3

Για αυτές τις περιοχές θα ήταν χρήσιμο να καταρτιστεί το ταχύτερο ένα κοινωνικό πρόγραμμα που θα βασίζεται στις βέλτιστες πρακτικές από διάφορες χώρες της ΕΕ που παράγουν άνθρακα κι έχουν εμπειρία στη σταδιακή κατάργησή του ή που προετοιμάζονται για μια τέτοιου είδους σταδιακή κατάργηση. Στο πλαίσιο αυτό, θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμη η γερμανική εμπειρία: στη Γερμανία, η εξόρυξη λιθάνθρακα θα σταματήσει το 2018, όπως έχει προγραμματιστεί. Υπάρχουν πολλές ακόμη πρώην περιοχές εξόρυξης άνθρακα —για παράδειγμα, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, οι Κάτω Χώρες και το Βέλγιο— που, όλες, διαθέτουν πολύτιμη εμπειρία.

5.4.4

Σε περιοχές όπου η παραγωγή άνθρακα αναμένεται να συνεχιστεί μακροπρόθεσμα, είναι σημαντικό να δοθεί πρωτίστως έμφαση στην αποτελεσματική και λιγότερο επιβλαβή χρήση του εν λόγω άνθρακα. Στην περίπτωση της χρήσης άνθρακα για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η μείωση των εκπομπών θα εξακολουθήσει να αποτελεί προτεραιότητα. Η ΕΕ διαθέτει τα εργαλεία για τον σκοπό αυτόν: το αναθεωρημένο σύστημα εμπορίας εκπομπών, το οποίο απαιτεί μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έως το 2058· την οδηγία για τις βιομηχανικές εκπομπές· και το νέο έγγραφο αναφοράς ΒΔΤ για τις μεγάλες εγκαταστάσεις καύσης που έχει σχεδόν ολοκληρωθεί.

5.4.5

Στο πλαίσιο της στρατηγικής για τις περιοχές εξόρυξης άνθρακα με πιο μακροπρόθεσμο μέλλον, πολύ σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει η έρευνα και ανάπτυξη: η περαιτέρω αύξηση της απόδοσης των σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας θα οδηγήσει σε μεγαλύτερες μειώσεις των εκπομπών και σε χαμηλότερη κατανάλωση καυσίμων. Η αύξηση της ευελιξίας των μονάδων παραγωγής ενέργειας μπορεί να συμβάλει στη στήριξη των διαλειπουσών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Εκτός από τις καθαρές τεχνολογίες άνθρακα ή τη χρήση και αποθήκευση CO2, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη εναλλακτικές χρήσεις του άνθρακα.

5.4.6

Ωστόσο, ακόμη και στις περιοχές με πιο μακροπρόθεσμες προοπτικές στην εξόρυξη άνθρακα, πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην προετοιμασία για το τέλος της εξόρυξης άνθρακα και την αναδιάρθρωση των εξορυκτικών περιοχών.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/10

Εισηγητής:

ο κ. Raymond HENCKS

1.1

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) επικροτεί την υιοθέτηση της Συμφωνίας του Παρισιού από την 21η σύνοδο της Διάσκεψης των Μερών (COP 21) της σύμβασης πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή, καθώς και την εθνικά καθορισμένη πρόθεση συνεισφοράς (INDC) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και των κρατών μελών της, που δεσμεύτηκαν σε μείωση των εγχώριων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΕΑΘ) κατά τουλάχιστον 40 % έως το 2030 και από 80 % έως 95 % έως το 2050, σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990.

1.2

Επικροτεί, επίσης, το γεγονός ότι ο στόχος αυτός θα πρέπει να επιτευχθεί συλλογικά και με κοινή ευθύνη της ΕΕ και των κρατών μελών, καθώς και ότι θα ανακοινώνονται ανά πενταετία νέες INDC.

1.3

Όσον αφορά τις μεταφορές, θεωρεί ότι ο στόχος της μείωσης κατά 60 % των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΕΑΘ) σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990 εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά φιλόδοξος και απαιτεί σημαντικές προσπάθειες. Παρότι η απόφαση σχετικά με την κατανομή των δράσεων για την περίοδο έως το 2020 (απόφαση αριθ. 406/2009), όπως και η μελλοντική απόφαση για την περίοδο 2020-2030, αφήνουν τα κράτη μέλη εντελώς ελεύθερα να επιλέξουν τους οικονομικούς κλάδους που θα πρέπει να μειώσουν τις ΕΑΘ, στην ανακοίνωσή της «Το πρωτόκολλο του Παρισιού — ένα σχέδιο στρατηγικής για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής μετά το 2020» [COM(2015) 81 final], η Επιτροπή προτείνει, εφόσον χρειαστούν περισσότερες προσπάθειες, να χρησιμοποιηθούν διεθνείς ποσοστώσεις και να αποφευχθεί η ανάληψη πρόσθετων δεσμεύσεων για τους τομείς που δεν καλύπτονται από το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής (ΣΕΔΕ)· θεωρεί δε, όσον αφορά τις μεταφορές, ότι «μπορούν να επιτευχθούν μεγαλύτερες μειώσεις σε άλλους τομείς της οικονομίας» [COM(2011) 144]. Ο στόχος της μείωσης κατά 60 % των ΕΑΘ στις μεταφορές μπορεί συνεπώς και σήμερα να θεωρηθεί επίκαιρος και σύμφωνος με τον γενικό στόχο της ΕΕ στο πλαίσιο της COP 21, υπό την προϋπόθεση ότι οι αντίστοιχες δράσεις και πρωτοβουλίες θα αναληφθούν επειγόντως, με την απαιτούμενη αποφασιστικότητα και το ταχύτερο δυνατόν.

1.4

Ωστόσο αυτό δεν απαλλάσσει την Ένωση και τα κράτη μέλη από την ανάγκη να επαναξιολογήσουν τις διάφορες ενέργειες και πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί ή που προβλέπονται στη λευκή βίβλο για τις μεταφορές [COM(2011) 144 final] και στο χάρτη πορείας για ένα στρατηγικό πλαίσιο για την Ενεργειακή Ένωση [COM(2015) 80 final], με γνώμονα την αποτελεσματικότητα και την εφικτότητά τους, ειδικότερα δε σε σχέση με τον στόχο της απαλλαγής των μεταφορών από ΕΑΘ, και να τις μεταρρυθμίσουν και/ή να προσθέσουν και νέες στο πλαίσιο της αναθεώρησης της λευκής βίβλου για τις μεταφορές το 2016, χωρίς να θιγεί η ανταγωνιστικότητα της ΕΕ. Ορισμένες από αυτές θα είναι νομοθετικής φύσης, οι περισσότερες όμως θα πρέπει να βασίζονται σε εθελοντικές εθνικές συνεισφορές, με στόχο την αλλαγή συμπεριφοράς ή συνηθειών, στοιχείων απαραίτητων για την επιτυχία του εγχειρήματος.

1.5

Η ΕΟΚΕ εφιστά επίσης την προσοχή στη σημασία της δράσης που προβλέπεται στη Διεθνή Οργάνωση Πολιτικής Αεροπορίας (ΔΟΠΑ) για τη δημιουργία παγκόσμιου συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής (ΣΕΔΕ) για τις αερομεταφορές, καθώς και στο πλαίσιο του Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανισμού (ΔΝΟ) για την παρακολούθηση των εκπομπών των θαλάσσιων μεταφορών, ζητεί δε φιλόδοξους στόχους όσον αφορά τα αποτελέσματα των τρεχουσών διαπραγματεύσεων με αυτούς τους οργανισμούς.

1.6

Τονίζει ότι η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» πρέπει να εφαρμόζεται με ευελιξία, ιδίως όσον αφορά απομακρυσμένες αγροτικές, ορεινές και νησιωτικές περιοχές, έτσι ώστε να αποφεύγονται αποτελέσματα αντιστρόφως ανάλογα προς το κόστος και να διαφυλάσσεται η χρησιμότητά της ως μέσου επηρεασμού των επιλογών όσον αφορά την οργάνωση των επιχειρήσεων μεταφοράς, και παράλληλα να εξαλειφθεί ο αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ των διαφόρων τρόπων μεταφοράς. Η ΕΟΚΕ συνιστά να διερευνηθεί το ενδεχόμενο συνολικής οργάνωσης των μεταφορών στις αγροτικές περιοχές, με στόχο την τήρηση της συμφωνίας COP 21 και την κάλυψη των αναγκών των ευάλωτων ατόμων.

1.7

Εν πάση περιπτώσει, η εφαρμογή της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» δεν επαρκεί για να εξασφαλιστεί η μετάβαση προς μια κοινωνία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικά πρόσθετα μέτρα, όπως η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, της ηλεκτροκίνησης, της από κοινού χρήσης αυτοκινήτων και της συντροπικότητας, η ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας και η καθιέρωση προτύπων ποιότητας του περιβάλλοντος, καθώς και, κυρίως, η προαγωγή της χρήσης των δημόσιων συγκοινωνιών.

1.8

Όσον αφορά τη βιοενέργεια, πρέπει να αναπτυχθούν συνεχείς προσπάθειες για την επίτευξη μεγαλύτερων μειώσεων των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και να αποτραπούν οι αλλαγές στη χρήση γης. Κατά συνέπεια, πρέπει να προωθηθεί περισσότερο η ενεργειακή αξιοποίηση των καταλοίπων, των παραπροϊόντων και των απορριμμάτων για την παραγωγή καυσίμων. Υπάρχουν ακόμα προοπτικές χρήσης βιοκαυσίμων στις οδικές μεταφορές εμπορευμάτων, τις αεροπορικές και τις θαλάσσιες μεταφορές. Ωστόσο, τα βιοκαύσιμα δεν αποτελούν αυτόνομη λύση και δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ανάπτυξη και την προώθηση λύσεων για την αντικατάσταση του κινητήρα εσωτερικής καύσης από την ηλεκτροκίνηση και/ή τις τεχνολογίες υδρογόνου ή άλλες εναλλακτικές βιώσιμες πηγές ενέργειας.

Τέλος, το θέμα δεν είναι να περιοριστεί η κινητικότητα αυτή καθαυτή, αλλά να μειωθούν οι μετακινήσεις με ιδιωτικά οχήματα όποτε υφίσταται ικανοποιητική εναλλακτική λύση και να προωθηθούν τα μέσα μαζικής μεταφοράς προς το γενικό συμφέρον του περιβάλλοντος και προκειμένου να αποφευχθεί η πρόκληση ασφυξίας στις πόλεις από την κυκλοφορία.

1.9

Η μείωση των επενδύσεων σε ρυπογόνες δραστηριότητες δεν πρέπει να είναι υπόθεση μόνον των κυβερνήσεων και δεν θα μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ευαισθητοποίηση και την κινητοποίηση του συνόλου της μεταφορικής αλυσίδας (κατασκευαστές, μεταφορείς, χρήστες) με νομοθετικά μέτρα ή (αντι-)κίνητρα. Η οικοδόμηση δεξιοτήτων, η τεχνική υποστήριξη και η διευκόλυνση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση σε τοπικό και εθνικό επίπεδο είναι καθοριστικής σημασίας για τη μετάβαση σε ένα χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών σύστημα μεταφορών. Τα επενδυτικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει συνεπώς να δώσουν προτεραιότητα –ταυτόχρονα με την ολοκλήρωση των τρόπων μεταφοράς– στα πιο αποτελεσματικά για το κλίμα έργα με βάση τα κριτήρια αξιολόγησης συναφή προς τα συμπεράσματα της COP 21.

1.10

Η κινητοποίηση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και των οικονομικών και κοινωνικών φορέων στο πλαίσιο της COP 21 θα πρέπει να συνεχιστεί, προκειμένου να ενισχυθεί μια πολιτική κίνηση υπέρ της κλιματικής δικαιοσύνης και της αποεπένδυσης στις ρυπογόνες δραστηριότητες.

1.11

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά την προσφυγή στο συμμετοχικό διάλογο με την κοινωνία πολιτών, όπως αυτός ορίζεται στη διερευνητική της γνωμοδότηση, της 11ης Ιουλίου 2012, με θέμα «Λευκή βίβλος μεταφορών: προς την ένταξη και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών» (CESE 1598/2012).

2.1

Η σύμβαση πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις κλιματικές μεταβολές (στην οποία αναφέρεται η COP 21 του 2015) περιοριζόταν στη σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων αερίων του θερμοκηπίου (το κυριότερο αέριο θερμοκηπίου στον τομέα των μεταφορών είναι το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το οποίο εκπέμπεται κατά τη φάση της παραγωγής όσον αφορά την ηλεκτρική ενέργεια και κατά τις φάσεις παραγωγής και λειτουργίας όσον αφορά τα καύσιμα) στην ατμόσφαιρα σε επίπεδο το οποίο να εμποδίζει κάθε επικίνδυνη ανθρωπογενή διατάραξη του κλιματικού συστήματος. Η Συμφωνία του Παρισιού της 12ης Δεκεμβρίου 2015, αντίθετα, δεσμεύει για πρώτη φορά και τα 195 συμβαλλόμενα μέρη της προαναφερθείσας σύμβασης πλαισίου στην επιτάχυνση της μείωσης των ΕΑΘ, με απώτερο μακροπρόθεσμο στόχο να περιοριστεί η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη πολύ κάτω από τους 2 oC (έως το 2100) σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα και στη συνέχιση της δράσης για τον περιορισμό της σε 1,5 oC, σε αντίθεση με την τρέχουσα πορεία της υπερθέρμανσης του πλανήτη κατά 3 oC έως το τέλος του εικοστού πρώτου αιώνα.

2.2

Μετά την επικύρωση της εν λόγω συμφωνίας, εναπόκειται στα συμβαλλόμενα μέρη να κοινοποιήσουν και να θέσουν σε εφαρμογή τις εθνικά καθορισμένες προθέσεις συνεισφοράς (INDC), βάσει διαδοχικών προγραμμάτων πενταετούς διάρκειας, με στόχο την επίτευξη του τελικού στόχου.

2.3

Η έναρξη ισχύος της συμφωνίας του Παρισιού προβλέπεται για το 2020, υπό τον όρο ότι θα έχει επικυρωθεί από τουλάχιστον 55 κράτη, τα οποία αντιπροσωπεύουν τουλάχιστον 55 % των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου σε παγκόσμιο επίπεδο, με την επιφύλαξη της δυνατότητας να την εφαρμόσουν πριν αυτή τεθεί σε ισχύ, πράγμα που συνιστάται μετ’ επιτάσεως.

2.4

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη συμφώνησαν στις 6 Μαρτίου 2015, με βάση τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 23ης και 24 Οκτωβρίου 2014, στον ορισμό δεσμευτικού στόχου για τη μείωση των εγχώριων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΕΑΘ) κατά τουλάχιστον 40 % έως το 2030 και 80 % έως 95 % έως το 2050.

2.5

Με βάση τα παραπάνω συμπεράσματα, ο στόχος αυτός θα πρέπει να επιτευχθεί συλλογικά από την ΕΕ και τα κράτη μέλη, ιδίως μέσω των μειώσεων κατά 43 % έως το 2030 στους τομείς που καλύπτονται από το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών (ΣΕΔΕ), και κατά 30 % στους τομείς που δεν καλύπτονται από αυτό (σε σύγκριση με το 2005), και με μια δίκαιη και αλληλέγγυα συμμετοχή.

3.1

Στη λευκή βίβλο του 2011 για τις μεταφορές [COM(2011) 144 final], η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε ήδη απευθύνει έντονη έκκληση σχετικά με την ανάγκη να μειωθούν σημαντικά οι ΕΑΘ, με στόχο η αλλαγή του κλίματος να περιοριστεί σε λιγότερο από 2 oC, επισημαίνοντας παράλληλα ότι είναι επιτακτική ανάγκη να επιτευχθεί μείωση των ΕΑΘ στον τομέα των μεταφορών κατά τουλάχιστον 60 % σε σύγκριση με τα επίπεδα εκπομπών του 1990 και σημειώνοντας ότι «μπορούν να επιτευχθούν μεγαλύτερες μειώσεις σε άλλους τομείς της οικονομίας».

3.2

Οι μεταφορές ευθύνονται για περίπου το ένα τέταρτο των ΕΑΘ στην ΕΕ: 12,7 % των συνολικών εκπομπών «μεταφορών» προκαλούνται από τις αερομεταφορές, 13,5 % από τις θαλάσσιες μεταφορές, 0,7 % από τους σιδηροδρόμους, 1,8 % από την εσωτερική ναυσιπλοΐα και 71,3 % από τις οδικές μεταφορές (2008). Ωστόσο, ο περιβαλλοντικός αντίκτυπος ενός τρόπου μεταφοράς δεν εξαρτάται μόνο από τις άμεσες εκπομπές αλλά και από τις έμμεσες, οι οποίες οφείλονται κυρίως στην παραγωγή της ενέργειας που απαιτείται για τις μετακινήσεις.

3.3

Παγκοσμίως, οι μεταφορές έχουν την υψηλότερη αύξηση εκπομπών CO2 από κάθε κλάδο δραστηριότητας. Στην ΕΕ, ο κλάδος των μεταφορών βρίσκεται στη δεύτερη υψηλότερη θέση όσον αφορά τον όγκο των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Επιπλέον, οι εκπομπές της αεροπορίας και της ναυσιπλοΐας αυξάνονται ταχύτατα παρότι οι εν λόγω κλάδοι δεν καλύπτονται από τη Συμφωνία του Παρισιού.

3.4

Στη λευκή βίβλο για τις μεταφορές του 2011 διαπιστώνεται ότι το σύστημα μεταφορών της ΕΕ δεν είναι ακόμη βιώσιμο και, για την αντιμετώπιση της κατάστασης, προβλέπονται τα εξής:

3.5

Στη λευκή βίβλο για τις μεταφορές και στον χάρτη πορείας για ένα στρατηγικό πλαίσιο για την Ενεργειακή Ένωση, η Επιτροπή προτείνει διάφορα μέτρα με στόχο την ανάπτυξη ενός τομέα μεταφορών με περιορισμένες εκπομπές άνθρακα.

3.6

Τα προτεινόμενα μέτρα περιλαμβάνουν αυστηρότερα πρότυπα εκπομπών CO2 για τα αυτοκίνητα και τα ημιφορτηγά μετά το 2020, μέτρα για τη βελτίωση της απόδοσης των καυσίμων και τη μείωση των εκπομπών των βαρέων οχημάτων, βελτιωμένη διαχείριση της κυκλοφορίας. Πρέπει να ενθαρρυνθεί η εφαρμογή συστημάτων οδικών τελών με βάση την αρχή «ο ρυπαίνων/χρήστης πληρώνει», καθώς και η ανάπτυξη εναλλακτικών καυσίμων, συμπεριλαμβανομένης της ηλεκτροκίνησης, λαμβάνοντας ιδιαίτερα υπόψη την ανάγκη να αναπτυχθούν κατάλληλες υποδομές.

4.1

Μετά την επικύρωση της εν λόγω συμφωνίας (έως τις 21 Απριλίου 2017), εναπόκειται στα συμβαλλόμενα μέρη να δεσμευτούν και να κοινοποιήσουν τις εθνικά καθορισμένες προθέσεις συνεισφοράς βάσει διαδοχικών προγραμμάτων πενταετούς διάρκειας, με στόχο την επίτευξη του τελικού στόχου.

4.2

Σύμφωνα με το άρθρο 4 παράγραφος 16 της Συμφωνίας του Παρισιού, η Ευρωπαϊκή Ένωση δύναται να ενεργήσει συλλογικά με τα κράτη μέλη, στο πλαίσιο κοινής ευθύνης, και θα πρέπει να κοινοποιήσει στη γραμματεία της Συμφωνίας του Παρισιού το επίπεδο εκπομπών που αντιστοιχεί σε κάθε κράτος μέλος.

4.3

Σύμφωνα με το άρθρο 4, παράγραφος 9 της συμφωνίας του Παρισιού και της απόφασης 1/CP.21, οι συνεισφορές που θα οριστούν σύμφωνα με ένα χρονοδιάγραμμα μέχρι το 2030 πρέπει να κοινοποιηθούν ή να επικαιροποιηθούν έως το 2020, εγχείρημα που πρέπει να επαναλαμβάνεται ανά πενταετία στο πλαίσιο της αναπτυξιακής στρατηγικής χαμηλών ΕΑΘ έως το 2050. Οι διαδοχικές συνεισφορές θα πρέπει να ακολουθούν αυξητική πορεία σε σχέση με τις προηγούμενες (άρθρο 4, παράγραφος 3).

4.4

Παρότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη θέσει στόχους και έχει ορίσει συνεισφορές για το 2030 και το 2050 (όλων των οικονομικών τομέων) που προβλέπονται από την COP 21 με βάση τις εθνικές συνεισφορές το 2030 (55 γιγατόνοι) δεν επαρκούν για την επίτευξη του στόχου της διατήρησης της αύξησης της θερμοκρασίας κάτω από τους 2 oC, με αποτέλεσμα να απαιτούνται πρόσθετες προσπάθειες για τη μείωση των εκπομπών στους 40 γιγατόνους.

4.5

Παρότι η απόφαση σχετικά με την κατανομή των δράσεων για την περίοδο έως το 2020 (απόφαση 406/2009), όπως και η μελλοντική απόφαση για την περίοδο 2020-2030, αφήνουν τα κράτη μέλη εντελώς ελεύθερα να επιλέξουν τους οικονομικούς τομείς που θα πρέπει να μειώσουν τις ΕΑΘ, στην ανακοίνωσή της «Το πρωτόκολλο του Παρισιού — ένα σχέδιο για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής μετά το 2020» [COM(2015) 81 final], η Επιτροπή προτείνει, εφόσον χρειαστούν περισσότερες προσπάθειες, να χρησιμοποιηθούν διεθνείς ποσοστώσεις και να αποφευχθεί η ανάληψη συμπληρωματικών δεσμεύσεων για τους τομείς που δεν καλύπτονται από το ΣΕΔΕ. Η ΕΟΚΕ έχει υποστηρίξει την εν λόγω θέση της ΕΕ (γνωμοδότηση ΝΑΤ/665 του 2015). Επιπλέον, η Επιτροπή υποστηρίζει στη λευκή βίβλο για τις μεταφορές ότι «μπορούν να επιτευχθούν μεγαλύτερες μειώσεις σε άλλους τομείς της οικονομίας».

4.6

Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, και λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η μείωση της τάξης του 60 % των ΕΑΘ στις μεταφορές είχε ήδη αποφασιστεί πολύ πριν από τη Διάσκεψη του Παρισιού με σκοπό τη διατήρηση της κλιματικής αλλαγής κάτω από 2 oC, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι ο στόχος της μείωσης κατά 60 % εξακολουθεί να είναι επίκαιρος και σύμφωνος με τις αποφάσεις της COP 21.

4.7

Εναπομένει να σημειωθεί ότι η δέσμευση της ΕΕ να δραστηριοποιηθεί στο πλαίσιο της ΔΟΠΑ προκειμένου να υποστηρίξει την ανάπτυξη ενός παγκόσμιου συστήματος εμπορίας εκπομπών για τις αερομεταφορές, και στο πλαίσιο του ΔΝΟ σχετικά με την υποχρέωση λογοδοσίας των θαλάσσιων μεταφορών για τις ΕΑΘ, δεν αποτελεί μέρος της εθνικά καθορισμένης πρόθεσης συνεισφοράς (INDC). Η ΕΕ πρέπει να προωθήσει φιλόδοξους στόχους όσον αφορά τα αποτελέσματα των τρεχουσών διαπραγματεύσεων με τη ΔΟΠΑ και τον ΔΝΟ.

5.1

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει, ως εκ τούτου, μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ της INDC της ΕΕ και των στόχων που ορίζονται σε διάφορες ανακοινώσεις της Επιτροπής που αφορούν μέτρα κλιματικής πολιτικής στις μεταφορές. Ωστόσο, υπάρχει επείγουσα και επιτακτική ανάγκη οι 40 δράσεις και 131 πρωτοβουλίες της λευκής βίβλου για τις μεταφορές να υλοποιηθούν με την αποφασιστικότητα που απαιτείται και το ταχύτερο δυνατόν.

5.2

Κρίνεται, όμως, σκόπιμο, κατά την αναθεώρηση της λευκής βίβλου για τις μεταφορές το 2016, που ανακοινώθηκε από την Επιτροπή (1), να επανεξεταστούν τα μέτρα της λευκής βίβλου που σχετίζονται με τη μείωση των ΕΑΘ υπό το πρίσμα της INDC της ΕΕ και των στόχων που περιέχονται στη δέσμη μέτρων για την Ενεργειακή Ένωση.

5.3

Θα πρέπει να αξιολογηθούν οι διάφορες πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται στο πλαίσιο της λευκής βίβλου για τις μεταφορές και της δέσμης μέτρων για την Ενεργειακή Ένωση, με γνώμονα την αποτελεσματικότητα και την εφικτότητά τους, ειδικότερα δε σε σχέση με τον στόχο της απαλλαγής των μεταφορών από τις ανθρακούχες εκπομπές, καθώς και να μεταρρυθμιστούν οι εν λόγω πρωτοβουλίες και/ή να προστεθούν και νέες. Ορισμένες από αυτές θα είναι νομοθετικής φύσης, οι περισσότερες όμως θα πρέπει να βασίζονται σε εθελοντικές εθνικές συνεισφορές, με στόχο την αλλαγή συμπεριφοράς ή συνηθειών, θέμα καίριας σημασίας για την επιτυχία της όλης προσπάθειας.

5.4

Η μετάβαση σε ένα σύστημα μεταφορών χαμηλών εκπομπών άνθρακα θέτει τις ακόλουθες προκλήσεις:

Οι κατάλληλες μεταφορικές δραστηριότητες για τη μείωση των εκπομπών σε εθνικό και υποεθνικό επίπεδο θα μπορούσαν να θέσουν τις πόλεις σε τροχιά μείωσης των εκπομπών κατά 50 % έως το 2050, σε σύγκριση με τη συνέχιση της πεπατημένης οδού, έως το 2050. Μεμονωμένες υφιστάμενες λύσεις πρέπει να ενσωματωθούν σε πολιτικές στρατηγικού σχεδιασμού των μεταφορών που θα επιτρέπουν καλύτερο συντονισμό μεταξύ των αστικών και συγκοινωνιακών πολιτικών. Η οικοδόμηση δεξιοτήτων, η τεχνική υποστήριξη και η διευκόλυνση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση σε τοπικό και εθνικό επίπεδο είναι καθοριστικής σημασίας για την επίτευξη των ανωτέρω.

5.5

Ο μηχανισμός «Συνδέοντας την Ευρώπη», τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Στρατηγικών Επενδύσεων, καθώς και οποιοδήποτε άλλο πρόγραμμα της ΕΕ που στηρίζει τις επενδύσεις για τη χρηματοδότηση έργων στον κλάδο των μεταφορών, πρέπει να δώσουν προτεραιότητα στους λιγότερο ρυπογόνους τρόπους μεταφοράς, με ταυτόχρονη ολοκλήρωση των τρόπων μεταφοράς για την υλοποίηση ενός ευρωπαϊκού δικτύου μεταφορών. Τα κριτήρια αξιολόγησης των αιτήσεων χρηματοδότησης πρέπει να περιλαμβάνουν ρητές αναφορές στις αρχές που διέπουν τα συμπεράσματα της COP21.

5.6

Ο επιμερισμός των προσπαθειών μεταξύ των κρατών μελών και μεταξύ των τομέων ΣΕΔΕ και μη ΣΕΔΕ —συμπεριλαμβανομένων των μεταφορών— θα αποτελέσει βασικό στοιχείο για την εφαρμογή της INDC της ΕΕ, και πρέπει επίσης να συνάδει με τους στρατηγικούς της στόχους. Πρέπει να συνεκτιμά τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Οκτωβρίου του 2014, προκειμένου να επιτευχθεί ένα ισορροπημένο αποτέλεσμα, λαμβανομένης υπόψη της αποτελεσματικότητας σε συνάρτηση με το κόστος και την ανταγωνιστικότητα. Οι παράμετροι αυτές θα πρέπει να υπερισχύσουν το 2016, όταν θα ληφθεί η απόφαση όσον αφορά τις προσπάθειες που καταβάλλονται για την περίοδο 2020-2030 [COM(2015)80, παράρτημα 1], ενώ ταυτόχρονα πρέπει να ληφθεί υπόψη η διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της ΕΕ.

5.7

Με την προαναφερθείσα επανεξέταση της λευκής βίβλου πρέπει, εξάλλου, να προβλεφθούν ειδικά μέσα για τη διοργάνωση ευρέος διαλόγου με την κοινωνία πολιτών, δεδομένου ότι η κοινωνική αποδοχή των —ενίοτε ελάχιστα δημοφιλών— μέτρων είναι απαραίτητη, ενώ όλες οι δράσεις θα παραμείνουν αναποτελεσματικές όσο όλοι εκείνοι στους οποίους απευθύνονται δεν ταυτίζονται με το εγχείρημα. Η ισχυρή κινητοποίηση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και των οικονομικών και κοινωνικών φορέων που επετεύχθη στο πλαίσιο της COP 21 θα πρέπει συνεπώς να συνεχιστεί, προκειμένου να ενισχυθεί μια κίνηση πολιτών υπέρ της κλιματικής δικαιοσύνης και της αποεπένδυσης στις ρυπογόνες δραστηριότητες.

5.8

Πρωτοβουλίες όπως η παγκόσμια πρωτοβουλία για την οικονομία καυσίμων (GFEI) —που συγκεντρώνει χώρες που έχουν δεσμευτεί στην ανάπτυξη πολιτικών και κανονισμών για την ενεργειακή απόδοση των οχημάτων— ή η Διακήρυξη του Παρισιού για τις ηλεκτροκίνητες μεταφορές και την κλιματική αλλαγή και η σχετική έκκληση για δράση —που βασίζονται στη δέσμευση εκατοντάδων εταίρων να αναπτύξουν αποφασιστικά εγχειρήματα για βιώσιμες ηλεκτροκίνητες μεταφορές—, η πρωτοβουλία MobiliseYourCity —που αποσκοπεί στη στήριξη των πόλεων και των αναπτυσσόμενων και αναδυόμενων χωρών για τη δημιουργία και την υλοποίηση βιώσιμων σχεδίων αστικών μετακινήσεων και εθνικών πολιτικών για τις αστικές συγκοινωνίες— ή το παγκόσμιο σχέδιο δράσης για πράσινες εμπορευματικές μεταφορές, πρέπει να προωθηθούν και να διευρυνθούν.

5.9

Όπως έχει ήδη επισημάνει η ΕΟΚΕ (2), η συμμετοχική διακυβέρνηση απαιτεί μια καλοσχεδιασμένη οργανωτική και διαδικαστική δομή για να ευοδωθεί και για να επιτευχθούν οι επιδιωκόμενοι στόχοι. Η δέσμευση των ενδιαφερόμενων μερών υπέρ της μακροπρόθεσμης βιώσιμης ανάπτυξης λειτουργεί καλύτερα εάν οργανώνεται ως μια συνεχής διαδικασία που στηρίζεται σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση παρά με την εφαρμογή έκτακτων μέτρων ή μεμονωμένων δράσεων.

5.10

Η ΕΟΚΕ αποφάσισε να προχωρήσει στη δημιουργία ενός φόρουμ της ευρωπαϊκής κοινωνίας πολιτών για τη βιώσιμη ανάπτυξη, το οποίο αναμένεται να παράσχει ένα ανεξάρτητο και δομημένο πλαίσιο για τη συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών στην υλοποίηση, την παρακολούθηση και την επανεξέταση των οριζόντιων δράσεων στο πλαίσιο της Ατζέντας του 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη και, ειδικότερα, του στόχου 13 (Επείγουσα λήψη μέτρων για την καταπολέμηση των κλιματικών αλλαγών και των επιπτώσεών τους.). Για τα ζητήματα που αφορούν τον τομέα των μεταφορών, θα πρέπει να χρησιμοποιείται ο συμμετοχικός διάλογος που διαχειρίζεται η ΕΟΚΕ και που προβλέπεται για την εφαρμογή της λευκής βίβλου του 2011 για τις μεταφορές.

5.11

Η ΕΟΚΕ επεξεργάζεται επίσης τη γνωμοδότηση με θέμα «Οικοδόμηση συνασπισμού μεταξύ της κοινωνίας πολιτών και των υποεθνικών αρχών για την εκπλήρωση των δεσμεύσεων της Συμφωνίας του Παρισιού» (NAT/684). Η Συμφωνία του Παρισιού δεν πρέπει να αποτελέσει άλλη μία πλατφόρμα δεσμεύσεων, αλλά να εγκαινιάσει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο που να ευθυγραμμίζει μη κρατικά και κυβερνητικά μέτρα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών στην υλοποίηση αυτών των δεσμεύσεων είναι απολύτως καθοριστικός.

5.12

Η μείωση των επενδύσεων σε ρυπογόνες δραστηριότητες δεν πρέπει να είναι υπόθεση μόνον των κυβερνήσεων και δεν θα μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ευαισθητοποίηση και την κινητοποίηση του συνόλου της μεταφορικής αλυσίδας (κατασκευαστές, μεταφορείς, χρήστες) με νομοθετικά μέτρα ή (αντι-)κίνητρα.

5.13

Η στρατηγική των εθελούσιων δεσμεύσεων που υιοθετήθηκε από την COP 21 περιορίζεται για κάθε χώρα στην κοινοποίηση ανάληψης μη δεσμευτικών υποχρεώσεων, τη στιγμή που η θέσπιση ενός δεσμευτικού ορίου εκπομπών θα ήταν ασφαλώς η πλέον αποδοτική λύση για να επιτευχθεί το επιδιωκόμενο από τη Συμφωνία του Παρισιού αποτέλεσμα. Ωστόσο, ο επιμερισμός των προσπαθειών στο πλαίσιο της ΕΕ για την περίοδο 2020-2030, που αναφέρεται στο σημείο 5.5 παραπάνω, θα ενισχύσει τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί.

6.1

Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λισαβόνας (ΣΛΕΕ, άρθρο 191 παράγραφος 2), η περιβαλλοντική πολιτική στηρίζεται στις αρχές της προφύλαξης και της προληπτικής δράσης, της επανόρθωσης των καταστροφών του περιβάλλοντος, κατά προτεραιότητα στην πηγή, καθώς και στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».

6.2

Πρόκειται για την πληρωμή του τιμήματος των περιβαλλοντικών ζημιών από τους ρυπαίνοντες. Πάντως, η τιμή των ανθρακούχων εκπομπών είναι ένα θέμα που συνεκτιμάται με πολύ διαφορετικό τρόπο στις εθνικές πολιτικές για το κλίμα, με υπερίσχυση των φόρων οι οποίοι, ωστόσο, επηρεάζουν κατά πρώτο λόγο την αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών με τα χαμηλότερα εισοδήματα και τις θέσεις εργασίας.

6.3

Σύμφωνα με τη λευκή βίβλο για τις μεταφορές, οι χρεώσεις και οι φόροι θα πρέπει να αναδιαρθρωθούν με σκοπό την καλύτερη συνεκτίμηση των αρχών «ο ρυπαίνων πληρώνει» και «ο χρήστης πληρώνει».

6.4

Η προσέγγιση όπως τη σχεδιάζει η Επιτροπή βασίζεται σε ένα σύστημα «ο ρυπαίνων πληρώνει» και στις δυνατότητες που προσφέρει η οδική τιμολόγηση ως μέσο για τη χρηματοδότηση της κατασκευής και της συντήρησης των υποδομών. Με το σύστημα αυτό επιδιώκεται η προώθηση βιώσιμων τρόπων μεταφοράς με την εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους και τη διασφάλιση της χρηματοδότησης.

6.5

Στην ΕΕ υπάρχει ένα ασυνάρτητο συνονθύλευμα διαφορετικών συστημάτων που περιλαμβάνει ηλεκτρονικά διόδια, βινιέτες, τέλη κυκλοφοριακής συμφόρησης και χιλιομετρικά τέλη που υπολογίζονται μέσω δορυφόρου (GNSS). Επιπλέον, οι κοινοτικοί κανόνες φορολόγησης των οδικών μεταφορών για τα βαρέα επαγγελματικά οχήματα (ευρωβινιέτα) δεν εφαρμόζονται πλέον παρά μόνο σε τέσσερα κράτη μέλη, ενώ άλλα κράτη μέλη δεν εισπράττουν καθόλου διόδια. Η κατάσταση αυτή εγείρει σοβαρά ερωτήματα για την ανάπτυξη της ενιαίας αγοράς και για τους πολίτες, καθώς έχει επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη και οδηγεί σε αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων σε πολλά κράτη μέλη. Επιπλέον, η μη επιβολή τελών χρήσης του οδικού δικτύου (ανεξάρτητα από το κόστος των περιβαλλοντικών επιπτώσεων) μπορεί να επηρεάσει τους όρους ανταγωνισμού έναντι των σιδηροδρομικών μεταφορών, στο μέτρο που υπάρχουν διαθέσιμες σιδηροδρομικές υπηρεσίες.

6.6

Ωστόσο, σε ένα ευρωπαϊκό σύστημα επιβολής οδικών τελών, θα πρέπει να προβλεφθεί κάποια ευελιξία ώστε να λαμβάνεται υπόψη η κατάσταση των απόκεντρων περιφερειών και των απομακρυσμένων αγροτικών, ορεινών και νησιωτικών περιοχών με χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού και χωρίς εναλλακτικές λύσεις έναντι των οδικών μεταφορών, όπου η εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους δεν θα επηρεάσει τις συμπεριφορές ή την οργάνωση των μεταφορών και το μόνο αποτέλεσμα που θα έχει θα είναι να βλάψει την ανταγωνιστικότητά τους. Η οικονομική και κοινωνική ευημερία των αγροτικών περιοχών εξαρτάται από ένα οικονομικά αποδοτικό και φιλικό προς το περιβάλλον σύστημα μεταφορών. Ορισμένες κυβερνήσεις θέσπισαν, ως μέσο περιορισμού των εκπομπών στον τομέα των μεταφορών, διάφορα είδη φόρων επί των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που απέτυχαν να περιορίσουν τις εκπομπές στις μεταφορές και επιβάρυναν σημαντικά τις δαπάνες των οικογενειών, ιδίως στις αγροτικές, απομακρυσμένες και ορεινές περιοχές.

6.7

Σύμφωνα με την Επίτροπο μεταφορών, η Επιτροπή προτίθεται να προτείνει, στα τέλη του 2016, ένα ευρωπαϊκό σύστημα για τα φορτηγά και τα επιβατικά αυτοκίνητα, με μια ενιαία ρύθμιση για την είσπραξη διοδίων σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, που βασίζεται αποκλειστικά στον αριθμό των διανυθέντων χιλιομέτρων.

6.8

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να προαγάγει σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένα εναρμονισμένο σύστημα οδικών τελών που θα βασίζεται στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», θεωρεί όμως ότι το στοιχείο της «εσωτερίκευσης» της τιμολόγησης δεν αρκεί για να οδηγήσει σε μια βιώσιμη πολιτική μεταφορών, με σεβασμό των δεσμεύσεων που έχουν αναληφθεί στο πλαίσιο της COP 21, η οποία απαιτεί τη λήψη πρόσθετων μέτρων όπως η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, της ηλεκτροκίνησης, της από κοινού χρήσης αυτοκινήτων και της συντροπικότητας, η ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας, η θέσπιση προτύπων ποιότητας του περιβάλλοντος και, κυρίως, η προαγωγή των δημόσιων συγκοινωνιών.

6.9

Ένα από τα μέτρα θα μπορούσαν να είναι ο ορισμός των τιμών του άνθρακα με βάση οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια. Είναι βέβαιο ότι η υπερβολικά χαμηλή τιμή του πετρελαίου, όπως συμβαίνει σήμερα, δεν ενθαρρύνει τους παράγοντες του κλάδου των μεταφορών να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους και να λάβουν μέτρα για τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Ωστόσο, η καθιέρωση αυστηρότερων κανόνων και προτύπων για τα καύσιμα, η ενεργειακή απόδοση, η ηλεκτρονική διαχείριση της κυκλοφορίας και η ανάπτυξη εναλλακτικών καυσίμων μπορούν να ανοίξουν διόδους προς τη μείωση των εκπομπών, χωρίς να επηρεάσουν αρνητικά την ανταγωνιστικότητα.

7.1

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει την απόλυτη ανάγκη χάραξης μιας ενεργού βιομηχανικής πολιτικής και συντονισμένης έρευνας και ανάπτυξης για την υποστήριξη της μετάβασης σε μια οικονομία χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Η αποσύνδεση της αναπόφευκτης αύξησης των μεταφορών από τη μείωση των εκπομπών ρύπων απαιτεί συνεχείς προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης.

7.2

Ο χάρτης πορείας για τις μεταφορές αφήνει να εννοηθεί ότι θα πρέπει να αναπτυχθούν περαιτέρω τα βιοκαύσιμα, ειδικά στις αερομεταφορές και στα βαρέα οχήματα, επισημαίνοντας παράλληλα ότι υπάρχουν προβλήματα στους τομείς της επισιτιστικής ασφάλειας και του περιβάλλοντος, που συνδέονται με την ανάπτυξη των βιοκαυσίμων, και τονίζει ότι είναι σημαντικό να αναπτυχθούν περισσότερο βιώσιμα βιοκαύσιμα δεύτερης και τρίτης γενιάς.

7.3

Όσον αφορά τη βιοενέργεια, πρέπει να αναπτυχθούν συνεχείς προσπάθειες για την επίτευξη μεγαλύτερων μειώσεων των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και να αποτραπούν οι αλλαγές στη χρήση γης. Κατά συνέπεια, πρέπει να προωθηθεί περισσότερο η ενεργειακή αξιοποίηση των καταλοίπων, των παραπροϊόντων και των απορριμμάτων για την παραγωγή καυσίμων. Υπάρχουν ακόμα προοπτικές χρήσης βιοκαυσίμων στις οδικές μεταφορές εμπορευμάτων, τις αεροπορικές και τις θαλάσσιες μεταφορές. Ωστόσο, τα βιοκαύσιμα δεν αποτελούν αυτόνομη λύση και δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ανάπτυξη και την προώθηση λύσεων για την αντικατάσταση του κινητήρα εσωτερικής καύσης από την ηλεκτροκίνηση και/ή τις τεχνολογίες υδρογόνου ή άλλες εναλλακτικές βιώσιμες πηγές ενέργειας.

7.4

Η μετάβαση προς την ηλεκτροκίνηση θα πρέπει να συνοδεύεται από τη μεταστροφή προς το κοινόχρηστο αυτοκίνητο. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι, ακόμη και μετά την πλήρη μετάβαση στη χρήση κινητήρων με βιώσιμα καύσιμα, ο κίνδυνος πρόκλησης κυκλοφοριακής ασφυξίας στις πόλεις θα εξακολουθεί να υφίσταται όσο η χρήση των δημόσιων συγκοινωνιών και αποτελεσματικών συστημάτων διανομής δεν θα έχει εξελιχθεί σε γενικό κανόνα.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/17

Εισηγήτρια:

η κ. Emmanuelle BUTAUD-STUBBS

1.1

Το ζήτημα της αξιοπρεπούς εργασίας στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού (ΠΑΕ), όπως η υφαντουργία/ένδυση και υπόδηση, τα ηλεκτρονικά είδη, τα ορυκτά και η γεωργική βιομηχανία, αποτελεί όντως κρίσιμο ζήτημα για όλους τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που συμμετέχουν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο στη διαχείριση των αλυσίδων εφοδιασμού.

1.2

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) έχει προσαρμόσει τις εσωτερικές της διαδικασίες ώστε να είναι σε θέση να καταθέσει τη γνωμοδότησή της πριν από την 105η συνεδρία της Διεθνούς Διάσκεψης Εργασίας (ΔΔΕ) στη Γενεύη με θέμα την αξιοπρεπή εργασία στις ΠΑΕ.

Η ΕΟΚΕ συνιστά:

1.3

Την υιοθέτηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μιας ολοκληρωμένης και φιλόδοξης στρατηγικής για την προώθηση της αξιοπρεπούς εργασίας στις ΠΑΕ με όλες τις εσωτερικές (πρόσβαση στις δημόσιες συμβάσεις της ΕΕ, επισήμανση κλπ.) και εξωτερικές πολιτικές της (εμπορική, αναπτυξιακή, πολιτική γειτονίας κλπ.).

1.4

Την υιοθέτηση κοινής γλώσσας και κοινών ορισμών, καθώς και την αξιολόγηση των στατιστικών δεδομένων μεταξύ των διαφόρων φορέων (ΟΟΣΑ, ΔΟΕ ΠΟΕ, Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Παγκόσμιας Τράπεζας και ΔΝΤ) (1), προκειμένου να αποφευχθούν η σύγχυση και οι παρερμηνείες και να σχεδιαστεί μια συνεκτική πολιτική μεταξύ των δημόσιων οργανισμών που σχετίζονται με τον εν λόγω τομέα, με ποικίλες αρμοδιότητες.

1.5

Λαμβάνοντας υπόψη τις κατευθυντήριες αρχές του ΟΗΕ για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα, χρειάζεται η αναγνώριση και η προώθηση των βέλτιστων πρακτικών και πρωτοβουλιών που είναι διαθέσιμες στην υφιστάμενη «εργαλειοθήκη»: κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ για τις πολυεθνικές εταιρείες, τομεακές κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ για τη δέουσα επιμέλεια (υφαντουργία, ορυκτά, γεωργία και χρηματοπιστωτικός τομέας), εμπορική βοήθεια, δημοσιονομικά προγράμματα για την αποζημίωση βλαβών, κώδικες δεοντολογίας, σήματα, πρότυπα και εργαλεία αυτοαξιολόγησης. Στόχος είναι να τεθεί σε εφαρμογή μια σταδιακή, συνεκτική και βιώσιμη πολιτική για την υπεύθυνη διαχείριση των ΠΑΕ.

1.6

Την προώθηση πρακτικών και κατάλληλων προσεγγίσεων βασισμένων στον κίνδυνο οι οποίες θα λαμβάνουν υπόψη την ιδιαίτερη φύση της παγκόσμιας αξιακής αλυσίδας και της ΠΑΕ (γραμμική ή αρθρωτή, απλή ή σύνθετη, βραχεία ή μακρά οργάνωση).

1.7

Την προώθηση, βάσει της αξιολόγησης των υφιστάμενων πρακτικών, του μορφοτύπου πολλαπλών φορέων, συμπεριλαμβανομένων δημόσιων και ιδιωτικών παραγόντων, κοινωνικών εταίρων, ΜΚΟ, εμπειρογνωμόνων κλπ. με σκοπό την ανάπτυξη του καλύτερου χαρτοφυλακίου δράσεων εμπνευσμένων από τις κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ για τον εντοπισμό κινδύνων, την πρόληψη και την άμβλυνσή τους, την επικοινωνία και την υποβολή εκθέσεων για το σχέδιο δράσης. Τα μέτρα των σχεδίων δράσης θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν νομοθετικά και μη νομοθετικά μέτρα, βέλτιστες πρακτικές, χρηματοπιστωτικά κίνητρα, πρόσβαση στην κατάρτιση και οικοδόμηση δεξιοτήτων για τον κοινωνικό διάλογο και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις.

1.8

Την ενεργό επιδίωξη ειδικής διαδικασίας προβληματισμού για το είδος των εργαλείων διαφάνειας που θα μπορούσαν να θεσπιστούν προκειμένου οι τελικοί καταναλωτές να ενημερώνονται για τις κοινωνικές προδιαγραφές παραγωγής.

1.9

Στην επικείμενη διάσκεψη της ΔΟΕ θα πρέπει να εξεταστούν οι δυνατότητες για τη ΔΟΕ να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στην εξασφάλιση αξιοπρεπούς εργασίας στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και, ταυτόχρονα, να διερευνηθεί η ανάπτυξη και η μελλοντική θέσπιση οποιουδήποτε σχετικού και ενδεδειγμένου μέσου που θα συμβάλει, με τη δέσμευση όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, στην ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών εργασίας.

2.1.1

Παγκόσμια αξιακή αλυσίδα (ΠΑΑ): η έννοια εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και περιέγραφε «το πλήρες φάσμα των δραστηριοτήτων που απαιτούνται για τη δημιουργία ενός προϊόντος, από τη σύλληψη, τον σχεδιασμό, την προμήθεια πρώτων υλών και τις ενδιάμεσες εισροές, την εμπορική διάθεση, τη διανομή και την υποστήριξη του τελικού χρήστη» (2).

Οι ΠΑΑ θεωρητικά ευνοούν την «αναβάθμιση των διαδικασιών» (ο παραγωγός υιοθετεί καλύτερες τεχνολογίες για να βελτιώσει την αποδοτικότητα) και τη «λειτουργική αναβάθμιση» (την ικανότητα του παραγωγού να αναπτύσσει δεξιότητες σχεδιασμού, δημιουργίας εμπορικού σήματος και εμπορικής προώθησης). Ωστόσο, πολλά παραδείγματα δείχνουν ότι αυτό δε συμβαίνει πάντοτε.

Το ζήτημα της επίτευξης βιώσιμης και υπεύθυνης διαχείρισης των ΠΑΑ βρίσκεται στην κορυφή της διεθνούς ημερήσιας διάταξης (ΟΟΣΑ, ΔΟΕ, G7, G20, ΕΕ, ΟΗΕ) δεδομένου, αφενός, ότι ο αυξανόμενος όγκος εμπορίου και επενδύσεων παγκοσμίως υλοποιείται μέσω των ΠΑΑ και, αφετέρου, ότι η εξωτερική ανάθεση και ο διασυνοριακός συντονισμός της παγκόσμιας παραγωγής από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις έχουν σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο. Αυτός είναι ενίοτε θετικός (π.χ. καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας, μεγαλύτερη απασχόληση των γυναικών, δημιουργία θέσεων εργασίας που παρέχει πρόσβαση στην απασχόληση, ανάπτυξη δεξιοτήτων και διάδοση της γνώσης και της τεχνολογίας). Ενίοτε όμως προκαλεί ανησυχία (π.χ. επισφαλής εργασία, άσχημες συνθήκες εργασίας —μεταξύ άλλων στον τομέα της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία—, έλλειψη κοινωνικών δικαιωμάτων —συμπεριλαμβανομένης της έλλειψης κοινωνικής ασφάλισης— και παραβίαση των ανθρωπίνων και των θεμελιωδών εργατικών δικαιωμάτων).

Αυτό οδηγεί στην ανάπτυξη και την υλοποίηση διαφορετικών μέσων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, όπως οι συμβάσεις της ΔΟΕ, οι κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ ή οι κατευθυντήριες αρχές του ΟΗΕ για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα (βλ. επίσης σημείο 2.3.3) και πλαισίων πολιτικής, όπως το Θεματολόγιο βιώσιμης ανάπτυξης για το 2030 (3) και το συνοδευτικό Πρόγραμμα δράσης της Αντίς Αμπέμπα για τη χρηματοδότηση της ανάπτυξης (4), τα οποία υποστηρίζουν το σεβασμό των εργασιακών προτύπων και την προώθηση της αξιοπρεπούς εργασίας, καθώς και την περαιτέρω ανάπτυξη του εμπορίου, των επενδύσεων, του ιδιωτικού τομέα και των αλυσίδων εφοδιασμού.

2.1.2

Παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού (ΠΑΕ): μια ΠΑΕ αποτελείται από τους διασυνδεδεμένους οργανισμούς, πόρους και διαδικασίες που δημιουργούν και παραδίδουν προϊόντα και υπηρεσίες στους τελικούς πελάτες. Αποτελεί, έτσι, μέρος της ΠΑΑ που αφορά την προμήθεια και όχι τη σύλληψη ή τη διανομή των αγαθών ή των υπηρεσιών.

2.1.3

Αξιοπρεπής εργασία: η έννοια διατυπώθηκε από τα μέλη της ΔΟΕ και προσαρμόστηκε από τη ΔΔΕ στη Διακήρυξη με θέμα Κοινωνική δικαιοσύνη για μια δίκαιη παγκοσμιοποίηση (5)· καλύπτει εθνικά και τοπικά προγράμματα που αποσκοπούν στην επίτευξη τεσσάρων στρατηγικών στόχων:

Ως το όργανο που θέτει τα πρότυπα σε παγκόσμιο επίπεδο, η ΔΟΕ έχει υιοθετήσει σειρά συμβάσεων που αφορούν τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Αυτές περιλαμβάνουν θεμελιώδη (βασικά) εργασιακά πρότυπα (δηλαδή την προώθηση της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι και του δικαιώματος στη συλλογική διαπραγμάτευση, την προώθηση της μη διακριτικής μεταχείρισης στην εργασία και την απαγόρευση της εξαναγκαστικής και της παιδικής εργασίας), καθώς και συμβάσεις στους τομείς της υγείας και της ασφάλειας στην εργασία, της επιθεώρησης εργασίας κλπ. Οι χώρες που τις υπογράφουν υποχρεούνται να μεριμνήσουν ώστε η νομοθεσία και η πρακτική τους να συμμορφώνεται με αυτές. Επιπλέον, δυνάμει της Διακήρυξης της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) του 1998 για τις θεμελιώδεις αρχές και τα δικαιώματα στην εργασία (6), όλα τα κράτη μέλη της ΔΟΕ υποχρεούνται να σέβονται και να υλοποιούν στη νομοθεσία και την πρακτική τους τα βασικά εργασιακά πρότυπα, ακόμα και αν δεν έχουν υπογράψει τις ανάλογες συμβάσεις.

2.2.1

Η βαρύτητα των ΠΑΑ στο διεθνές εμπόριο έχει αυξηθεί ραγδαία και, σύμφωνα με τον ΠΟΕ, τον ΟΟΣΑ, τη ΔΟΕ και τη ΔΗΕΕΑ του 2013 (7), αντιπροσωπεύει ποσοστό κυμαινόμενο μεταξύ 60 % και 80 % του διεθνούς εμπορίου και ποσοστό υψηλότερο του 20 % των θέσεων εργασίας παγκοσμίως (8). Οι τομείς που καλύπτονται από αυτές τις διασυνδεδεμένες οργανωτικές συνιστώσες, όπως είναι η σύλληψη, η παραγωγή, η διανομή και η κατανάλωση, και στους οποίους δεσπόζουν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις (ΠΕΕ), περιλαμβάνουν τη γεωργία, τη βιομηχανία (π.χ. αυτοκινητοβιομηχανία, αεροναυπηγική, υφαντουργία/ένδυση, βιομηχανία παιχνιδιών και βιομηχανία ηλεκτρονικών) και τις υπηρεσίες (π.χ. τηλεφωνικά κέντρα, τεχνολογίες πληροφοριών).

2.2.2

Η μορφή και η διάρθρωση αυτών των ΠΑΑ ποικίλλουν επίσης: ορισμένες είναι σχετικά βραχείες (μικρός αριθμός δραστηριοτήτων) ενώ άλλες είναι πιο επιμήκεις και περιέχουν οικονομικούς, κοινωνικούς και χρηματοπιστωτικούς δεσμούς μεταξύ επιχειρήσεων που εδρεύουν σε πολυάριθμες και μακρινές χώρες (από τις ΗΠΑ έως την ΕΕ και την Ασία). Σύμφωνα με τον Gary Gereffi (9), υπάρχουν τρία κύρια είδη διακυβέρνησης: ΠΑΑ με γνώμονα τον αγοραστή και, συνηθέστερα, το κόστος (πρόκειται για την περίπτωση των ΠΑΑ ένδυσης και υπόδησης) και ΠΑΑ με γνώμονα τον παραγωγό, όπου οι προμηθευτές στις αναπτυσσόμενες χώρες διαθέτουν ορισμένες τεχνολογικές αρμοδιότητες συμπεριλαμβανομένου του σχεδιασμού και της καινοτομίας (βιομηχανία ηλεκτρονικών).

2.2.3

Η ΠΑΕ, ως συνιστώσα της ΠΑΑ, βασίζεται στη σχέση μεταξύ αγοραστών και προμηθευτών και τυχόν υπεργολάβων. Αυτή η «αλυσίδα» μπορεί να λάβει διάφορες μορφές: κάθετα ολοκληρωμένη, εξαρτημένη αλυσίδα, αρθρωτή διακυβέρνηση αλυσίδας (οι μείζονες προμηθευτές είναι σε θέση να λειτουργούν ανεξάρτητα από τη βασική επιχείρηση) ή αλυσίδες αγοράς για τις αγορές εμπορευμάτων.

2.3.1

Ο ενωσιακός ορισμός της ΕΚΕ αναγνωρίζει την «ευθύνη των επιχειρήσεων για τον αντίκτυπό τους στην κοινωνία» (10).

2.3.2

Με βάση μια σειρά προβλημάτων που παρατηρούνται τα τελευταία είκοσι χρόνια, ιδίως σε τομείς όπως τα ηλεκτρονικά είδη, τα αθλητικά είδη και τα ενδύματα, τα ακόλουθα ζητήματα χαρακτηρίστηκαν, ιδίως από τον ΟΟΣΑ, κρίσιμης σημασίας για τη βιώσιμη διαχείριση από μια ΠΕΕ, ως βασική επιχείρηση, της ΠΑΑ και της ΠΑΕ της:

2.3.3

Ευρύ φάσμα φορέων (πολυάριθμες δημόσιες και ιδιωτικές, εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς οργανώσεις και οργανισμοί) εξετάζει αυτά τα ζητήματα, ιδίως μετά την τραγωδία του Rana Plaza (Μπανγκλαντές), όπου σκοτώθηκαν πάνω από 1 100 εργαζόμενοι το 2013:

Διάφορες ιδιωτικές πρωτοβουλίες έχουν εφαρμοστεί είτε σε μόνιμη είτε σε προσωρινή βάση, π.χ. για τη βελτίωση της υγείας και της ασφάλειας στα εργοστάσια ενδυμάτων του Μπανγκλαντές μετά την τραγωδία στο Rana Plaza (Σύμφωνο του Μπανγκλαντές για την πυρασφάλεια και την ασφάλεια των κτηρίων) (20).

2.3.4

Όλοι αυτοί οι δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς συμμετέχουν στην ανάπτυξη και την υλοποίηση διαφόρων εργαλείων και μέσων με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και των εργασιακών δικαιωμάτων:

3.1.1

Η ΠΑΕ της βιομηχανίας ένδυσης και υπόδησης καλύπτει διάφορους φορείς και διαδικασίες παραγωγής. Η περιοχή Ασίας-Ειρηνικού ήταν υπεύθυνη για συνολικές εξαγωγές υφασμάτων και ειδών ένδυσης και υπόδησης αξίας 601 δισ. δολαρίων, που αντιπροσωπεύουν ποσοστό 60 % του συνολικού παγκοσμίου εμπορίου, με τη μερίδα του λέοντος να ανήκει στην Κίνα. Χώρες όπως το Μπανγκλαντές και η Καμπότζη ενισχύουν την εξειδίκευσή τους στην παραγωγή και εξαγωγή ειδών ένδυσης και υπόδησης οι οποίες καλύπτουν ποσοστό 89,2 % και 77,4 % των συνολικών εξαγωγών εμπορευμάτων το 2014 αντίστοιχα (22). Αυτό οφείλεται κυρίως στη ραγδαία αύξηση των μισθών στην κινεζική υφαντουργία, που οδήγησε τους διεθνείς αγοραστές να αναζητήσουν νέους προμηθευτές στην Ασία.

Σύμφωνα με τη ΔΟΕ (23), το 2014 το μέσο εισόδημα ήταν λιγότερο από 200 δολάρια το μήνα στην πλειονότητα των χωρών. Ελάχιστος μηνιαίος μισθός για ανειδίκευτους εργαζομένους στον κλάδο της υφαντουργίας εφαρμόζεται στην Κίνα (έως και 297 δολάρια), στις Φιλιππίνες, στη Μαλαισία, στην Ινδονησία (247 δολάρια), στην Ταϊλάνδη, στο Βιετνάμ (145 δολάρια), στην Ινδία (136 δολάρια), στην Καμπότζη (128 δολάρια), στο Πακιστάν (119 δολάρια), στο Μπανγκλαντές (71 δολάρια) και στη Σρι Λάνκα (66 δολάρια).

Οι κυριότεροι κίνδυνοι συνίστανται στην έλλειψη βιώσιμου μισθού, την εξαναγκαστική και παιδική εργασία, τις αδύναμες κλαδικές σχέσεις λόγω της ελλιπούς προστασίας της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι και της περιορισμένης συλλογικής διαπραγμάτευσης, τις άσχημες συνθήκες υγείας και ασφάλειας στην εργασία, τα υστερούντα συστήματα σχετικά με τα εργατικά ατυχήματα, τη ρύπανση των υδάτων, την έκθεση σε χημικές ουσίες και την εκμετάλλευση των εργαζομένων γυναικών.

3.1.2

Στις 24 Απριλίου 2013 η κατάρρευση του κτηρίου Rana Plaza στο Μπανγκλαντές, το οποίο στέγαζε εργοστάσια ένδυσης, προκάλεσε το θάνατο 1 136 εργαζομένων, κυρίως γυναικών. Το μέγεθος του ατυχήματος, που προκλήθηκε από την εξαιρετικά ανεπαρκή επισκευή του κτηρίου και την έλλειψη εξόδων κινδύνου, οδήγησε σε πρωτοφανή κινητοποίηση κυβερνήσεων (ΕΕ και κράτη μέλη, ΗΠΑ, Καναδάς, Νορβηγία), διεθνών οργανισμών (ΔΟΕ, ΟΟΣΑ και Παγκόσμια Τράπεζα), διεθνών και τοπικών φορέων με φιλόδοξη σειρά δράσεων για την ενθάρρυνση εθνικών βραχυπρόθεσμων μέτρων (χορήγηση αποζημίωσης στις οικογένειες των θυμάτων, επιθεώρηση των εργοστασίων ένδυσης και διορθωτικές δράσεις, νέες μέθοδοι ελέγχου, αναθεώρηση του εργατικού δικαίου), εθνικών μεσοπρόθεσμων μέτρων (π.χ. δημιουργία ανεξάρτητων συνδικαλιστικών οργανώσεων και ενίσχυση της επιθεώρησης εργασίας) και συστηματικών μέτρων για την προώθηση της υπεύθυνης διαχείρισης των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού.

3.1.3

Ο ΟΟΣΑ ετοιμάζει κατευθυντήριες γραμμές περί δέουσας επιμέλειας για μια υπεύθυνη αλυσίδα εφοδιασμού στον τομέα της ένδυσης και της υπόδησης.

3.1.4

Η ΔΟΕ, σε συνεργασία με διεθνείς δωρητές, κυβερνήσεις, εργαζομένους και εργοδότες, υλοποιεί προγράμματα στον τομέα των ειδών ένδυσης (π.χ. στην Ασία) με στόχο την ενίσχυση της πρόσβασης στην ενημέρωση για τους μισθούς, τις συνθήκες εργασίας και τις κλαδικές σχέσεις για τη βελτίωση της ποιότητας του κοινωνικού διαλόγου σχετικά με τα εργασιακά πρότυπα, την ενίσχυση της ικανότητας των κοινωνικών εταίρων και των μηχανισμών συλλογικής διαπραγμάτευσης, καθώς και την εξασφάλιση καλύτερων εργασιακών προτύπων σε επίπεδο εργοστασίων (25).

3.1.5

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επεξεργάζεται εμβληματική πρωτοβουλία για μια βιώσιμη αλυσίδα εφοδιασμού ειδών ένδυσης που θα περιλαμβάνει κοινό σχεδιασμό, συντονισμένη χρηματοδότηση, κοινή εφαρμογή προγραμμάτων, ευαισθητοποίηση των καταναλωτών κλπ.

3.1.6

Οι κοινωνικοί εταίροι της ΕΕ από τους τομείς της υφαντουργίας και της ένδυσης ανέπτυξαν κοινή πρωτοβουλία, με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, για ένα εργαλείο εκτίμησης κινδύνου ΕΚΕ για τις ΠΑΕ. Επί του παρόντος βρίσκονται στο στάδιο ολοκλήρωσής του και προετοιμασίας της διανομής του στις ΜΜΕ και σε άλλους φορείς.

3.1.7

Η ολλανδική προεδρία της ΕΕ επιθυμεί να διερευνήσει μέσα ενίσχυσης των συνεργιών μεταξύ των πολιτικών ανάπτυξης και εμπορίου της ΕΕ προκειμένου να συμβάλει στη βιωσιμότητα των ΠΑΑ.

3.1.8

Ο γερμανός ομοσπονδιακός υπουργός Οικονομικών, συνεργασίας και ανάπτυξης κ. Gerd MÜLLER συγκρότησε ειδική συμμαχία για «βιώσιμη υφαντουργία» με τη συμμετοχή των μειζόνων φορέων. Στην τελευταία σύνοδο G7 συνόψισε πολύ ξεκάθαρα την κατάσταση: «Θα κόστιζε ένα ευρώ το να αναλάβουμε την ευθύνη, ένα μόλις ευρώ ανά φόρεμα, ζακέτα ή παντελόνι, ώστε να εξασφαλίσουμε ότι η σκληρή εργασία στο Μπανγκλαντές, την Καμπότζη ή την Αφρική θα ανταμείβεται και ότι τα παιδιά και οι ράπτριες θα έχουν ευκαιρίες στη ζωή τους» (26).

3.1.9

Η διάδοση των ιδιωτικών πρωτοβουλιών απέφερε εμπειρία και συνέβαλε στην ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών. Μεταξύ τους, η ICS (Initiative Clause Sociale) με 22 μείζονες λιανεμπόρους, όπως οι Monoprix, Carrefour και Casino, με συνολικό κύκλο εργασιών πάνω από 243 δισ. ευρώ, που μοιράζονται κοινή μεθοδολογία για τους κοινωνικούς τους ελέγχους, και η BSCI (πρωτοβουλία κοινωνικής συμμόρφωσης των επιχειρήσεων) που εγκαινιάστηκε το 2003 από την FTA (ένωση ελεύθερων συναλλαγών) που εδρεύει στις Βρυξέλλες και εκπροσωπεί πάνω από 1 700 λιανεμπόρους και εισαγωγείς από 36 χώρες που έχουν επιχειρηματικές σχέσεις με 30 000 εργοστάσια.

3.2.1

Σύμφωνα με τη μελέτη των Sturgeon και Kawakami για τις ΠΑΑ (27), «η συνεισφορά των μεσαζόντων στη βιομηχανία ένδυσης είναι σαφώς λιγότερο σημαντική όσον αφορά την αξία του εμπορίου ενδιάμεσων ειδών από ό,τι η συνεισφορά τους στις βιομηχανίες ηλεκτρονικών ειδών και επιβατικών οχημάτων».

3.2.2

Η ΠΑΑ ηλεκτρονικών ειδών είναι μία από τις σημαντικότερες αλυσίδες στον τομέα των εμπορευμάτων με πάνω από 17 % των συνολικών μεταποιημένων ενδιάμεσων αγαθών το 2006, έναντι 2,7 % των χημικών και πλαστικών και 1,9 % των εξαρτημάτων αεροσκαφών. Οι δύο κυριότερες χώρες εξαγωγής ενδιάμεσων ηλεκτρονικών ειδών είναι η Κίνα/Χονγκ Κονγκ και οι Ηνωμένες Πολιτείες.

3.2.3

Οι τρεις βασικοί παράγοντες της «προσαρμοστικότητας της αξιακής αλυσίδας» είναι οι ακόλουθοι:

Η προσαρμοστικότητα της συγκεκριμένης αξιακής αλυσίδας έγκειται στην κωδικοποίηση και την τυποποίηση βασικών επιχειρηματικών διεργασιών, όπως ο σχεδιασμός με χρήση υπολογιστή, ο προγραμματισμός της παραγωγής και ο έλεγχος του αποθέματος και της εφοδιαστικής.

3.2.4

Τα ηλεκτρονικά καταναλωτικά προϊόντα έχουν βραχύ κύκλο ζωής που κυμαίνεται από 3 έως 18 μήνες, με σύντομο τέλος. Κατά συνέπεια, οι προμηθευτές τους βρίσκονται αντιμέτωποι με παραγγελίες ολοένα συντομότερης διάθεσης στην αγορά. Για παράδειγμα, όταν το iPhone της Apple κυκλοφόρησε το 2007, ο χρόνος για τη διάθεσή του στην αγορά ήταν έξι μήνες· το 2012 είχε μειωθεί σε λιγότερο από δύο εβδομάδες (28). Για τους κατασκευαστές και τους εργαζομένους αυτό αποτελεί πρόκληση και χρειάζεται να αναπτυχθούν και να εφαρμοστούν λύσεις για την αντιμετώπισή της.

Παρότι σε ορισμένες επιχειρήσεις έχει επιτευχθεί συμφωνία σχετικά με τις υπερωρίες ή τις βάρδιες σε περιόδους αιχμής και αντιστάθμισή τους κατά το υπόλοιπο έτος, σε άλλες παρατηρείται σημαντική αύξηση συμβάσεων προσωρινής απασχόλησης και πρόσληψη εργαζομένων ή μεταναστών μέσω υπεργολάβων (π.χ. στο Μεξικό το 2009, το 60 % του εργατικού δυναμικού στη βιομηχανία ηλεκτρονικών ήταν προσωρινά απασχολούμενοι, ενώ το ποσοστό έφτανε το 90 % στις περιόδους αιχμής) (29). Αυτό συχνά συνεπάγεται περιορισμένα εργατικά δικαιώματα, π.χ. χαμηλότερους μισθούς, έλλειψη κοινωνικής ασφάλισης ή απαγόρευση προσχώρησης σε συνδικαλιστικές οργανώσεις. Λύση θα μπορούσαν να αποτελέσουν, εκτός της εθνικής νομοθεσίας, η σύναψη συμφωνίες σε επίπεδο επιχειρήσεων, καθώς και ο καλύτερος συντονισμός και η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των αγοραστών και των προμηθευτών, πράγμα που θα επιτρέψει τον καλύτερο προγραμματισμό της παραγωγής και τη χρήση των μόνιμων εργαζομένων αντί της προσφυγής σε προσωρινούς.

3.2.5

Τα ζητήματα του σεβασμού των ανθρωπίνων και των εργασιακών δικαιωμάτων στη τη βιομηχανία ηλεκτρονικών σχετίζονται επίσης με το ζήτημα των πρώτων υλών που προέρχονται από περιοχές συγκρούσεων και υψηλού κινδύνου, όπως η περιοχή των Μεγάλων Λιμνών στην Αφρική (30). Πέραν της υιοθέτησης της νομοθεσίας των ΗΠΑ (Νόμος Dodd-Frank), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέβαλε το 2014 πρόταση Κανονισμού που θέσπιζε μηχανισμό αυτοπιστοποίησης για τους εισαγωγείς κασσιτέρου, τανταλίου, βολφραμίου και χρυσού στην αγορά της ΕΕ προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι τα έσοδα από την εξόρυξη και το εμπόριο αυτών των υλικών δεν χρησιμοποιούνται για την υποστήριξη τοπικών ένοπλων συγκρούσεων. Αντιθέτως, η δέουσα επιμέλεια σε συνδυασμό με άλλα μέτρα θα συμβάλει στη διαφάνεια κατά μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού και θα έχει θετικό αντίκτυπο στη δημιουργία θέσεων εργασίας και στις συνθήκες εργασίας στα ορυχεία, όπως η υγεία και η ασφάλεια στην εργασία, το επίπεδο εισοδήματος ή η επισημοποίηση της εν λόγω δραστηριότητας. Αυτό θα επιτρέψει επίσης τη συνέχιση του εφοδιασμού από την Αφρική αντί της στροφής σε άλλες περιοχές που δεν πλήττονται από συγκρούσεις (31).

3.2.6

Ο ΟΟΣΑ ανέπτυξε Κατευθυντήριες γραμμές περί δέουσας επιμέλειας για την υπεύθυνη διαχείριση των αλυσίδων εφοδιασμού ορυκτών από περιοχές που πλήττονται από συγκρούσεις και περιοχές υψηλού κινδύνου (32).

3.3.1

Η ΕΟΚΕ επιθυμεί επίσης να τονίσει πως οι ΠΑΑ και οι ΠΑΕ σε άλλους τομείς, όπως οι υπηρεσίες και η γεωργική βιομηχανία, ενδέχεται να αντιμετωπίσουν προβλήματα εργασιακών συνθηκών και, πιο συγκεκριμένα, προβλήματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία.

3.3.2

Η στήριξη της ΔΟΕ με μέλημα την αξιοπρεπή εργασία στην αγροτική οικονομία (33) επικεντρώνεται σε 3 τομείς δράσης κατά προτεραιότητα: αξιοπρεπής εργασία για μειονεκτούντες, περιθωριοποιημένους και ευπαθείς αγροτικούς πληθυσμούς, αξιοπρεπής εργασία για αγροτικούς εργαζομένους στις αλυσίδες εφοδιασμού, αξιοπρεπής εργασία για αγροτικούς εργαζομένους σε φυτείες.

—

Οι κυβερνήσεις είναι αρμόδιες για την κατάρτιση, την υλοποίηση και την επιβολή της εθνικής εργασιακής και κοινωνικής νομοθεσίας, την επικύρωση και την αποτελεσματική εφαρμογή των συμβάσεων της ΔΟΕ, και –στην περίπτωση των κρατών μελών της ΕΕ– για την μεταφορά και την εφαρμογή των οδηγιών της ΕΕ. Είναι επίσης καθήκον τους να παρέχουν όλους τους αναγκαίους διοικητικούς και δημοσιονομικούς πόρους, μεταξύ άλλων για την επιθεώρηση της εργασίας, προκειμένου να διασφαλιστεί η συμμόρφωση με το ισχύον νομικό πλαίσιο.

—

Οι διεθνείς οργανισμοί θέτουν πρότυπα και αναπτύσσουν παγκόσμιες πρωτοβουλίες για την προώθηση των διεθνών εργασιακών προτύπων και της υπεύθυνης επιχειρηματικής συμπεριφοράς. Σε αυτό το πλαίσιο, έγγραφα όπως οι Κατευθυντήριες αρχές του ΟΗΕ για τις επιχειρήσεις και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (πλαίσιο «προστασία, σεβασμός και αποκατάσταση») παρέχουν καθοδήγηση για τον ρόλο και τις αρμοδιότητες των βασικών φορέων.

—

Οι κοινωνικοί εταίροι ενθαρρύνονται να συμμετέχουν και να προωθούν τον κοινωνικό διάλογο για τα εργασιακά πρότυπα και τις συνθήκες εργασίας, μεταξύ άλλων στο τομεακό και το διασυνοριακό πλαίσιο, και οι κυβερνήσεις καλούνται να εξασφαλίσουν την αποτελεσματική προστασία και προώθηση της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι και της συλλογικής διαπραγμάτευσης.

—

Οι ΠΕΕ θα πρέπει να συμμορφώνονται με τους νόμους των χωρών όπου δραστηριοποιούνται, ενώ ενθαρρύνονται να δεσμευτούν να ακολουθήσουν προσεγγίσεις ΕΚΕ και δέουσας επιμέλειας.

—

Οι ΜΚΟ συμπληρώνουν τις προσπάθειες άλλων παραγόντων και επιτελούν καθοριστικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση όσον αφορά τα εργασιακά δικαιώματα, καθώς και στην καταγγελία των παραβιάσεων.

Δεδομένης της πολυπλοκότητας και των εμφανών τεράστιων κινδύνων που αντιμετωπίζουν αυτοί οι βασικοί φορείς, η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση για διαρθρωμένες, διαφανείς και χωρίς αποκλεισμούς πλατφόρμες φορέων που θα αντιμετωπίζουν αυτά τα σύνθετα ζητήματα.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/28

Εισηγήτρια:

η κ. Ariane RODERT

Συνεισηγητής:

ο κ. Oliver RÖPKE

1.1

Η Ευρώπη αντιμετωπίζει σύνθετες προκλήσεις που απαιτούν ανανεωμένα κοινωνικά και οικονομικά πρότυπα. Για να δημιουργηθεί πρόοδος, ανάπτυξη και ευημερία στην Ευρώπη, είναι απαραίτητη η στροφή προς μια οικονομία που θα βασίζεται στην καινοτομία.

1.2

Στο πλαίσιο αυτό, αναδύονται καινοτόμες έννοιες και επιχειρηματικά πρότυπα, τα οποία υποδεικνύουν μια μετάβαση από την παραδοσιακή καινοτομία σε μια καινοτομία που λαμβάνει υπόψη τεχνικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές, με έμφαση στις ζωές και την ευημερία των ανθρώπων.

1.3

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει ένα πλαίσιο πολιτικής με σκοπό την υποστήριξη αυτών των νέων επιχειρηματικών προτύπων που εμφανίζονται. Αυτό θα επιτευχθεί μέσω της αναγνώρισης, της σύνδεσης και της προώθησης κεντρικών εννοιών για αυτά τα επιχειρηματικά πρότυπα, βάσει θεωριών όπως η κοινή αξία, ο συλλογικός αντίκτυπος, η μέτρηση του αντικτύπου, η συνεργασία τύπου τριπλού ή τετραπλού έλικα και η κοινωνική καινοτομία.

1.4

Το πλαίσιο συμπεριλαμβάνει ένα ευνοϊκό περιβάλλον αίροντας τα εμπόδια και τη διεύρυνση των παραδοσιακών επιχειρηματικών εννοιών. Θέματα προς διερεύνηση είναι η σύναψη δημόσιων συμβάσεων, τα ειδικά προσαρμοσμένα χρηματοπιστωτικά μέσα, η καλύτερη στόχευση της στήριξης των διαρθρωτικών ταμείων, πιθανά φορολογικά κίνητρα, η κατάρτιση, η υποστήριξη και η επικαιροποίηση των δεξιοτήτων, λαμβανομένης υπόψη της ψηφιοποίησης και της ρομποτοποίησης.

1.5

Είναι εξαιρετικά σημαντικό τα κράτη μέλη και τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να αναγνωρίσουν πλήρως και να προωθήσουν «δικαιότερα» επιχειρηματικά πρότυπα, τα οποία να επικεντρώνονται στην επίτευξη καινοτομίας με σκοπό την κοινωνική ανάπτυξη μέσω της ενσωμάτωσης της μέτρησης του κοινωνικού αντικτύπου παράλληλα με την υποβολή εκθέσεων οικονομικής προόδου.

1.6

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να ενσωματώσει πλήρως τις αρχές της δέσμης μέτρων για τις κοινωνικές επενδύσεις και τη σχέση της με την κοινωνική καινοτομία στη διαδικασία ανάπτυξης του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, δεδομένου ότι απτή έκφρασή τους αποτελούν τα νέα αυτά επιχειρηματικά πρότυπα.

1.7

Τα κράτη μέλη και η Επιτροπή οφείλουν να διασφαλίσουν την πλήρη ενσωμάτωση της κοινωνικής καινοτομίας στα προγράμματα καινοτομίας. Η χρηματοδοτική στήριξη της ΕΕ, όπως το πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020» υπέρ της κοινωνικής καινοτομίας, πρέπει να αξιοποιηθεί πλήρως και να αξιολογηθεί με βάση την τεχνική αφομοίωση (από κάθε ενδιαφερόμενο μέρος) και τον πολιτικό αντίκτυπο.

1.8

Τα κράτη μέλη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ πρέπει να ενσωματώσουν τις αρχές της καινοτομίας στην πολιτική για τις επιχειρήσεις με σκοπό να εξασφαλιστεί μια ευνοϊκή νοοτροπία που προωθεί, επικροτεί, επιβραβεύει και διαδίδει την καινοτομία. Η εν λόγω νοοτροπία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, πειραματισμό, νέους σχηματισμούς εταιρικών σχέσεων, καθώς και μια διευρυμένη θεώρηση της δημιουργίας αξίας στην κοινωνία.

1.9

Η ΕΕ πρέπει να επικεντρωθεί περισσότερο στην υποστήριξη και την προστασία των ΜΜΕ, ιδίως των επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας, των πολύ μικρών και των οικογενειακών επιχειρήσεων και όλων των ειδών νεοφυών επιχειρήσεων, μέσα από πρωτοβουλίες της πολιτικής για την καινοτομία που θα αποσκοπούν στη βελτίωση των συνθηκών βιωσιμότητας και αναπαραγωγής/κλιμάκωσης.

1.10

Τα νέα καινοτόμα επιχειρηματικά πρότυπα πρέπει να λαμβάνονται πλήρως υπόψη σε πρωτοβουλίες πολιτικής που στοχεύουν στη βιομηχανική επανάσταση (4.0), και σε συναφείς πολιτικές όπως η κυκλική οικονομία, η οικονομία του διαμοιρασμού και η οικονομία της λειτουργίας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ενθάρρυνσης της προσαρμογής των υφιστάμενων επιχειρηματικών προτύπων, της προώθησης νέων μορφών επιχειρήσεων, της δημιουργίας νέων σχέσεων και προσαρμοσμένων προτύπων συνεργασίας.

1.11

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή στην επόμενη επανεξέταση της στρατηγικής για την ενιαία αγορά, που έχει προγραμματιστεί για το 2017, να ενσωματώσει πλήρως αυτά τα νέα επιχειρηματικά πρότυπα και να προτείνει νέα μέτρα προς αυτήν την κατεύθυνση.

1.12

Όπως ισχύει για όλες τις επιχειρήσεις, έτσι και στο πλαίσιο των νέων επιχειρηματικών προτύπων είναι απαραίτητο να γίνονται πλήρως σεβαστές οι αρχές της αξιοπρεπούς εργασίας, τα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων και ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων.

2.1

Στην Ευρώπη, αναδύεται με ταχείς ρυθμούς ένα νέο κοινωνιακό τοπίο απαιτώντας νέα κοινωνικά και οικονομικά πρότυπα για την αναδιάρθρωση της Ευρώπης ως σύγχρονης και παγκοσμίως ανταγωνιστικής οικονομίας.

2.2

Για να επιτευχθεί ανάπτυξη για την πρόοδο, κοινωνική συνοχή και ευημερία, είναι απαραίτητη μια νέα θεώρηση της έννοιας της καινοτομίας. Ο τομέας της καινοτομίας και της έρευνας σε ολόκληρο τον κόσμο έχει υιοθετήσει αυτήν τη θεώρηση, όπως και πολλές επιχειρήσεις, καθώς επιδιώκουν την κοινωνική και περιβαλλοντική, αλλά και την οικονομική ανάπτυξη και τον αντίστοιχο αντίκτυπο. Επιπλέον, οι προσδοκίες και η ζήτηση των καταναλωτών καταδεικνύουν τη στήριξη σε αυτήν την προσέγγιση. Αυτό καταδεικνύεται με την προοδευτική εμφάνιση πρωτοβουλιών όπως η συνεργατική και η κυκλική οικονομία και η οικονομία διαμοιρασμού. Το κοινό στοιχείο αυτών των πρωτοβουλιών είναι ότι βασίζονται σε ένα νέο σύνολο αξιών και έχουν ως στόχο την έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη για την πρόοδο που συνδυάζει τεχνική, περιβαλλοντική και κοινωνική καινοτομία.

2.3

Σκοπός της παρούσας γνωμοδότησης είναι να διερευνήσει νέες έννοιες που κατέχουν κεντρική θέση σε νέα επιχειρηματικά πρότυπα με βάση την καινοτομία. Θα χρησιμοποιήσει συγκεκριμένα ως παράδειγμα τις επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας. Η γνωμοδότηση βασίζεται στο κεκτημένο της ΕΟΚΕ στον εν λόγω τομέα και πιο συγκεκριμένα στο έργο που επιτελέστηκε μέσω του προγράμματος της ΕΟΚΕ για την κοινωνική επιχειρηματικότητα (1). Η παρούσα γνωμοδότηση δεν εξετάζει έννοιες όπως η κυκλική οικονομία, η συνεργατική οικονομία, η οικονομία της λειτουργίας ή η οικονομία του διαμοιρασμού, η καινοτομία ή οι πολιτικές για τις ΜΜΕ που εξετάζονται σε άλλες γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ.

3.1.1

Η Ευρώπη αντιμετωπίζει σύνθετες κοινωνιακές προκλήσεις, τις οποίες αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τα υφιστάμενα συστήματα. Αυτό υποδεικνύει μια αλλαγή του κρατούντος προτύπου προς αναζήτηση μιας νέας θεώρησης και καινοτόμων λύσεων. Οι συγκεκριμένες καινοτομίες αναφέρονται συχνά ως κοινωνικές ή κοινωνιακές καινοτομίες. «Η έννοια της κοινωνικής καινοτομίας ορίζεται τόσο ως προς τους σκοπούς όσο και σύμφωνα με τα μέσα που μετέρχεται. Συμπληρώνεται δε ως εξής: η κοινωνική καινοτομία περιγράφεται ως οι νέες ιδέες (προϊόντα, υπηρεσίες και πρότυπα) που καλύπτουν —αποτελεσματικότερα από τις εναλλακτικές λύσεις— τις ανάγκες της κοινωνίας και ταυτόχρονα δημιουργούν νέες κοινωνικές σχέσεις ή συνεργασίες. Με άλλα λόγια, οι καινοτομίες δεν είναι μόνο ευεργετικές για την κοινωνία, αλλά της παρέχουν περισσότερες δυνατότητες αντίδρασης» (2). Κοινωνικές καινοτομίες αναδύονται σε όλους τους τομείς και δεν αποτελούν νεωτερισμό, ωστόσο κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι τελικά οδηγούν σε συστημική αλλαγή.

3.1.2

Στον πανεπιστημιακό κόσμο, η σημερινή έννοια της καινοτομίας περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από την τεχνική ανάπτυξη. Οι ερευνητές συμφωνούν πλέον ότι η καινοτομία και η έρευνα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τεχνικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές. Υπάρχει μια αλληλεξάρτηση μεταξύ της κοινωνικής, της ψηφιακής και της τεχνικής καινοτομίας. Ο ρόλος της ψηφιακής τεχνολογίας εν προκειμένω είναι αυτός του μέσου που ενθαρρύνει την ανταλλαγή πληροφοριών και ενισχύει την ανάληψη δράσης, ενώ ο βασικός στόχος είναι η κοινωνική καινοτομία.

3.1.3

Η κοινωνική καινοτομία εκδηλώνεται διαφορετικά από την τεχνική καινοτομία. Επιβάλλεται από την ανάγκη, συχνά αποσκοπεί να ανταποκριθεί σε μια πρόκληση στην κοινωνία ή επικεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη ομάδα χρηστών, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές συνιστώσες. Οι πλέον επιτυχημένες κοινωνικές καινοτομίες εμπεριέχουν σφαιρική σκέψη και τελικά οδηγούν σε συστημική αλλαγή και όχι στην αντιμετώπιση ενός μόνο προβλήματος ή ζητήματος.

3.1.4

Η βάση της κοινωνικής καινοτομίας είναι μια δεοντολογική άποψη, μια ιδεολογική άποψη ή μια άποψη γενικού συμφέροντος. Αυτό καταδεικνύεται από τον ρόλο που διαδραματίζει η κοινωνία των πολιτών σήμερα αλλά και από τον ρόλο που διαδραμάτιζε ανέκαθεν στη διαμόρφωση των συστημάτων πρόνοιας. Η κοινωνική καινοτομία μπορεί να είναι νέα έννοια, αλλά υφίσταται εδώ και πάρα πολύ καιρό.

3.1.5

Η κοινωνική καινοτομία βασίζεται στην ανοικτή επικοινωνία και στη συνεργατική επίλυση των προβλημάτων με τη συμμετοχή διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών και την εφαρμογή ποικίλων πρακτικών για την εξεύρεση νέων λύσεων. Η κοινωνική καινοτομία γκρεμίζει τα τείχη που χωρίζουν τομείς και αγορές και αντικαθιστά το ανταγωνιστικό πνεύμα με συνεργατικές και μακροχρόνιες λύσεις συνεργασίας. Αφορά την ανταλλαγή, συνδέεται με το κίνημα του ανοικτού λογισμικού και εφαρμόζει μη ανταγωνιστικές προσεγγίσεις.

3.1.6

Η κοινωνική καινοτομία προσφέρει ένα θεμελιώδες ανεξερεύνητο πεδίο για την Ευρώπη και πρόκειται να προωθήσει την «πραγματική κοινωνική οικονομία της αγοράς» σύμφωνα με το άρθρο 2 της Συνθήκης της Λισαβόνας. Ωστόσο, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν η καινοτομία στοχεύει σαφώς σε στόχους όπως η ένταξη και η ισότητα. Αυτό με τη σειρά του θα επιταχύνει περαιτέρω την κοινωνιακή καινοτομία.

3.2.1

Καθίσταται ολοένα και πιο σαφές ότι η σφαιρικότερη προσέγγιση όσον αφορά τη δημιουργία αξίας —από οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής πλευράς— βρίσκεται στον πυρήνα μιας ελκυστικής επιχειρηματικής περίπτωσης. Το γεγονός ότι το οικονομικό κέρδος δημιουργείται ή αυξάνεται μέσω της διασφάλισης μεγαλύτερης κοινωνικής και περιβαλλοντικής αξίας καταδεικνύει ότι η οικονομική ανάπτυξη συνδέεται με την κοινωνική και περιβαλλοντική πρόοδο. Αυτή η αλληλεξάρτηση αναφέρεται ως δημιουργία κοινής αξίας, μια έννοια με την οποία έχουν ασχοληθεί πολλοί ερευνητές (3).

3.2.2

Το κλειδί σε αυτήν τη στρατηγική είναι η μετάβαση από το πρότυπο της βελτιστοποίησης των βραχυπρόθεσμων οικονομικών επιδόσεων στη δημιουργία οικονομικής αξίας κατά τρόπο που παράγει ταυτόχρονα κοινωνική πρόοδο και αξία για την κοινωνία. Η κοινή αξία μπορεί κάλλιστα να καθοδηγήσει το επόμενο κύμα καινοτομίας και αύξησης της παραγωγικότητας στην παγκόσμια οικονομία.

3.2.3

Η υποστήριξη μιας πραγματικής κοινωνικής οικονομίας της αγοράς απαιτεί να ενθαρρυνθούν μορφές επενδύσεων ειδικά σχεδιασμένες να στηρίζουν την ανάδυση μιας πιο συμμετοχικής, δημοκρατικής και χωρίς αποκλεισμούς οικονομίας. Εδώ απαιτείται ένα ολοκληρωμένο χρηματοπιστωτικό οικοσύστημα, και συγκεκριμένα είναι ενδιαφέρον να εξεταστούν μορφές υβριδικών και συνδυασμένων κεφαλαίων, θέμα που η ΕΟΚΕ έχει εξετάσει σε προηγούμενη γνωμοδότησή της (4).

3.2.4

Η εφαρμογή της λογικής της κοινής αξίας σημαίνει ότι η δημιουργία αξίας δεν συνεπάγεται πλέον τη μεταφορά υφιστάμενης αξίας, αλλά την αύξηση της κοινωνικής, περιβαλλοντικής και οικονομικής αξίας συνολικά. Επιπλέον, υπογραμμίζει ότι η αγορά δεν ορίζεται αποκλειστικά από οικονομικούς όρους, αλλά συμπεριλαμβάνει κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές. Βασική συνιστώσα αποτελεί το γεγονός ότι η κοινή αξία βασίζεται στα δυνατά σημεία και τις διαφορές μεταξύ του ιδιωτικού τομέα και του τομέα της κοινωνίας των πολιτών εφαρμόζοντας ένα μοντέλο συνδημιουργίας το οποίο τελικά δημιουργεί και αναπτύσσει αγορές.

3.3.1

Η αντιμετώπιση σύνθετων κοινωνιακών προκλήσεων απαιτεί συχνά τη στενή συνεργασία μεταξύ της δημόσιας διοίκησης, της αγοράς και της κοινωνίας των πολιτών, προκειμένου να εξευρίσκονται αποτελεσματικές λύσεις. Αυτή η συνεργασία βασίζεται στη βαθιά κατανόηση των απόψεων κάθε ενδιαφερόμενου μέρους, στην ταχεία διαδικασία λήψης αποφάσεων και στις προσεγγίσεις που χαρακτηρίζονται από ενσυναίσθηση.

3.3.2

Η συνεργασία, η συνδημιουργία και η διατομεακή καινοτομία προσφέρουν τεράστια πλεονεκτήματα σε σχέση με τους τρόπους που η κοινωνία αντιμετώπιζε κοινωνιακά προβλήματα στο παρελθόν. Σημαντικός παράγοντας εν προκειμένω είναι η έγκαιρη συγκέντρωση των ενδιαφερόμενων μερών προκειμένου να ορίσουν όλοι μαζί έναν κοινό κοινωνιακό στόχο και το πώς θα προχωρήσουν.

3.3.3

Αξίζει να σημειωθεί ότι, δεδομένου ότι η καινοτομία συχνά πηγάζει από το τοπικό πλαίσιο και δίπλα στις πραγματικές ανάγκες, η προσοχή και η στήριξη που θα δοθεί πρέπει να αφορά ολόκληρη την κοινωνία. Υπάρχει τεράστιο δυναμικό συλλογής και ανταλλαγής αυτών των τοπικών εμπειριών, πολλές εκ των οποίων μπορούν να αναπαραχθούν και να κλιμακωθούν σε άλλες περιφέρειες και χώρες.

3.4.1

Όπως προαναφέρθηκε, μια κοινωνική αλλαγή μεγάλης κλίμακας απαιτεί ευρύ διατομεακό συντονισμό, εναρμόνιση και συνεργασία. Επιπλέον, ένα αποτέλεσμα πρέπει να είναι ο συλλογικός αντίκτυπος.

3.4.2

Ο συλλογικός αντίκτυπος βασίζεται στη δέσμευση μιας ομάδας βασικών ενδιαφερόμενων μερών από διάφορους τομείς, που επικεντρώνονται σε κοινό θεματολόγιο για την επίλυση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού ή κοινωνιακού προβλήματος. Επιπλέον, περιλαμβάνει κεντρικές υποδομές, ειδικό προσωπικό, διαρθρωμένη διαδικασία, κοινές μετρήσεις, συνεχή επικοινωνία και αμοιβαία ενισχυόμενες δραστηριότητες μεταξύ όλων των συμμετεχόντων. Κοινωνική αλλαγή μεγάλης κλίμακας θα επιτευχθεί μέσω της βελτίωσης του διατομεακού συντονισμού, και όχι από μεμονωμένους οργανισμούς.

3.5.1

Εάν η έννοια της καινοτομίας πρόκειται να περιλαμβάνει όχι μόνο τεχνικές, αλλά και κοινωνικές και περιβαλλοντικές προοπτικές, η πρόοδος πρέπει να μετράται με διαφορετικό τρόπο. Η ΕΟΚΕ έχει ερευνήσει στο παρελθόν θέματα («Μέτρηση του κοινωνικού αντικτύπου» (5) και «Η οικονομία για το κοινό καλό» (6)) όπου καταδείχθηκε απερίφραστα η ανάγκη για μια διευρυμένη θεώρηση των εκβάσεων και της υποβολής εκθέσεων.

3.5.2

Οι οικονομικοί δείκτες αποτελούν εδώ και πολύ καιρό τον καθιερωμένο τρόπο μέτρησης των αποτελεσμάτων. Ωστόσο, η εμφάνιση ολοένα και περισσότερων υβριδικών δομών που παράγουν καινοτομία απαιτεί να οριστεί ένα σύνολο νέων και σφαιρικών δεικτών οι οποίοι να μετρούν τον κοινωνικό, τον περιβαλλοντικό και τον οικονομικό αντίκτυπο.

3.5.3

Η εφαρμογή των αρχών της μέτρησης του κοινωνικού αντικτύπου περιλαμβάνει μια προσέγγιση των ενδιαφερόμενων μερών, μια κοινή αντίληψη και ορισμό των βασικών αποτελεσμάτων, καθώς και κοινό καθορισμό των δεικτών. Αυτό θα συμβάλλει στην αποτύπωση της πραγματικής αξίας που δημιουργείται. Η προσοχή επικεντρώνεται στη μετάβαση από την υποβολή οικονομικών εκθέσεων στη μέτρηση παραγόντων όπως οι κοινωνικές εισροές και εκροές, οι κοινωνικές εκβάσεις και ο κοινωνικός αντίκτυπος. Είναι σημαντικό οι ενδιαφερόμενοι φορείς να αντιλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο αυτές τις έννοιες, δεδομένου ότι εφαρμόζονται και στο πλαίσιο της καινοτομίας και σε επιχειρηματικό πλαίσιο.

3.6.1

Η κοινωνική και η τεχνική καινοτομία μπορούν να έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην οργάνωση της εργασίας και τις συνθήκες εργασίας των εργαζομένων. Η αυξανόμενη εξατομίκευση και η μεγαλύτερη αυτονομία και ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις δεν πρέπει να οδηγούν στην επιδείνωση της κοινωνικής προστασίας. Προϋπόθεση για την επιτυχία των καινοτόμων προτύπων είναι να συνεχιστεί η διασφάλιση των αρχών της αξιοπρεπούς εργασίας ακόμη και σε ένα διαφοροποιημένο περιβάλλον (7).

3.6.2

Η καινοτομία θα συμβαδίζει με τη γενική κοινωνική πρόοδο μόνο εάν όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη συμμετέχουν και ωφελούνται από αυτήν, εάν η προστιθέμενη αξία κατανέμεται δίκαια και εάν δεν καταργούνται τα κοινωνικά δικαιώματα. Η διασφάλιση της κοινωνικής προστασίας των εργαζομένων πρέπει να συνεχιστεί ακόμη και σε διαφοροποιημένες συνθήκες.

3.6.3

Το ίδιο ισχύει και για τα ατομικά κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων, ιδίως όσον αφορά τις συνθήκες εργασίας και τις αμοιβές. Συγκεκριμένα, τα καινοτόμα πρότυπα και η ψηφιοποίηση οδηγούν συχνά σε υψηλότερο βαθμό εξατομίκευσης στον χώρο εργασίας και θέτουν σε κίνδυνο τα κοινωνικά πρότυπα. Τα βιώσιμα καινοτόμα πρότυπα πρέπει να σέβονται τα δικαιώματα των εργαζομένων και τις συνθήκες εργασίας τους, ακόμη και σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο εργασίας.

3.6.4

Τα νέα καινοτόμα επιχειρηματικά πρότυπα πρέπει να προωθούν τα συλλογικά δικαιώματα των εργαζομένων, την πρακτική εφαρμογή των δικαιωμάτων αυτών και τον ρόλο των κοινωνικών εταίρων. Οι κοινωνικοί εταίροι, οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας και η συμμετοχή των εργαζομένων αποτελούν συχνά πηγή καινοτομίας, καθώς δημιουργούν το αναγκαίο πλαίσιο συνθηκών.

3.6.5

Θα πρέπει να συνεχιστεί η προώθηση του κοινωνικού διαλόγου και των ολοκληρωμένων συλλογικών συμβάσεων εργασίας, καθώς ενδέχεται να συμβάλουν επίσης στη βελτίωση των συνθηκών πλαισίου για τη μετάβαση σε καινοτόμα επιχειρηματικά πρότυπα. Κατά το παρελθόν, οι «κοινωνικοί κανόνες του παιχνιδιού» έπρεπε να προσαρμόζονται τακτικά στις νέες τεχνικές και κοινωνικές εξελίξεις, κάτι που θα εξακολουθήσει να είναι απαραίτητο και στο μέλλον. Βλ. για παράδειγμα την αναδιανομή της εργασίας (π.χ. μείωση του χρόνου εργασίας).

4.1

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την ανάγκη αναγνώρισης και πλήρους προώθησης της ποικιλομορφίας και της πολλαπλότητας των επιχειρηματικών προτύπων που από κοινού συγκροτούν την ενιαία αγορά (8). Ένας τομέας όπου η ΕΟΚΕ διαθέτει ειδική εμπειρογνωμοσύνη είναι οι επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας (ΕΚΟ). Οι ΕΚΟ και οι επιχειρηματίες της κοινωνικής οικονομίας ενσωματώνουν πολλές από τις έννοιες που συζητήθηκαν ανωτέρω και αποτελούν καλό παράδειγμα αυτών των υβριδικών επιχειρηματικών προτύπων που αναδύονται στην Ευρώπη.

4.2

Στην Ευρώπη υπάρχουν πάνω από 2 εκατομμύρια κοινωνικές επιχειρήσεις, οι οποίες συνεισφέρουν το 10 % του ΑΕγχΠ. Ωστόσο, σε πολλά κράτη μέλη πρόκειται για νέο και υποανεπτυγμένο κλάδο, πράγμα που συνεπάγεται αξιόλογο δυναμικό ανάπτυξης. Η κοινωνία των πολιτών και η κοινωνική οικονομία συνδέονται στενά και έχουν συμβάλει μέσω της καινοτομίας σε μείζονες συστημικές αλλαγές στην κοινωνία, όπως η παιδική φροντίδα, τα νοσοκομεία, η προώθηση της προσωπικής αυτονομίας και της ανεξάρτητης διαβίωσης των ηλικιωμένων και των ατόμων με αναπηρίες, η ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής, η ένταξη στην εργασία και η (κοινωνική) στέγαση, καθώς και σε πολυάριθμες επιστημονικές ανακαλύψεις ή εφευρέσεις.

4.3

Με επίκεντρο μια ειδική ομάδα χρηστών, μια ανεπίλυτη ανάγκη της κοινωνίας ή την κάλυψη ενός κενού, οι ΕΚΟ πειραματίζονται και βρίσκουν καινοτόμες λύσεις, συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε οικονομικές δραστηριότητες. Επανεπενδύουν τα κέρδη στην εκπλήρωση της κοινωνικής τους αποστολής και αντικτύπου. Οι ΕΚΟ ήρθαν πρόσφατα στο προσκήνιο καθώς αποτελούν ενδιαφέρουσα λύση μέσω της δημιουργίας διττής αξίας: κοινωνικά μέσω των δραστηριοτήτων τους (κοινωνική συνοχή και ένταξη) και οικονομικά (μέσω του εμπορίου, της δημιουργίας επιχειρήσεων και της παροχής απασχόλησης).

4.3.1

Η προώθηση της καινοτομίας και της δημιουργικότητας εξαρτάται από κάθε ενδιαφερόμενο μέρος, καθώς και από συμπεριφορές και στάσεις. Επομένως, είναι σημαντικό όχι μόνο να ενισχυθεί ο τομέας των ΕΚΟ, αλλά και να διασφαλιστεί και μια ανοικτή στάση απέναντι σε άλλα διαφορετικά αναδυόμενα πρότυπα. Πρέπει να καλλιεργηθεί μια νοοτροπία συνεργασίας και κοινών αξιών, μια αρχή που αποτελεί εξαρχής αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής οικονομίας, για παράδειγμα. Λαμβάνοντας υπόψη τη συνειδητοποίηση ότι οι ΕΚΟ μέσω της καινοτομίας τους δημιουργούν νέες ευκαιρίες στην αγορά, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία των οντοτήτων αυτών προκειμένου να επιτραπεί η συνέχιση της ανάπτυξής τους.

4.3.2

Συγκεκριμένα, αξίζει να σημειωθεί ότι οι έρευνες δείχνουν πως οι γυναίκες εκπροσωπούνται περισσότερο στις κοινωνικές επιχειρήσεις από ό,τι στις παραδοσιακές. Επιπλέον, μελέτες που συλλέγουν χωριστά δεδομένα βάσει φύλου για το ζήτημα έχουν δείξει πως οι γυναίκες κοινωνικές επιχειρηματίες σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες είναι περισσότερες από τους άνδρες. Αυτές οι μελέτες δείχνουν επίσης πως οι γυναίκες κοινωνικές επιχειρηματίες είναι πιο καινοτόμες από ό,τι οι άνδρες, παρότι δαπανούν λιγότερα για την καινοτομία (9). Αυτή η έρευνα μαρτυρά ένα μεγάλο πεδίο ανάπτυξης με ειδική έμφαση στη στήριξη της γυναικείας κοινωνικής επιχειρηματικότητας.

5.1

Νέα και καινοτόμα επιχειρηματικά πρότυπα όπως οι ΕΚΟ αποτελούν μέρος της επίσημης οικονομίας και δεν έρχονται σε σύγκρουση με άλλα επιχειρηματικά πρότυπα. Έχοντας κατά νου το μεταβαλλόμενο κοινωνιακό τοπίο στην Ευρώπη, η προσοχή μας πρέπει να εστιάζεται στην αποτύπωση κάθε μορφής καινοτομίας που οδηγεί σε νέα επιχειρηματικά πρότυπα. Παρότι αυτά τα νέα πρότυπα αναπτύσσουν πολλές από τις έννοιες που συζητήθηκαν στο κεφάλαιο 3, τα περισσότερα υφιστάμενα προγράμματα επιχειρηματικής υποστήριξης, ανάπτυξης και νεοφυών επιχειρήσεων καθώς και τα υπόλοιπα προαπαιτούμενα όπως η νομοθεσία και τα χρηματοπιστωτικά μέσα συχνά αδυνατούν να στηρίξουν αυτά τα πολυποίκιλα επιχειρηματικά πρότυπα, επειδή το μεγαλύτερο μέρος της στήριξης και των πολιτικών σήμερα παραμένει προσαρμοσμένο στις ανάγκες πιο τυπικών και παραδοσιακών επιχειρηματικών προτύπων και λογικών. Κατά συνέπεια, για τη χαλιναγώγηση της στήριξης για ολόκληρο το φάσμα των διαφόρων επιχειρηματικών προτύπων που αναδύονται στην Ευρώπη, πρέπει να εξεταστούν τα ακόλουθα στοιχεία.

5.1.1

Όσον αφορά την περίπτωση των ΕΚΟ, η ΕΟΚΕ ασκεί ενεργά πιέσεις για ένα ολοκληρωμένο οικοσύστημα, το οποίο θα είναι ειδικά προσαρμοσμένο στα μοναδικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου επιχειρηματικού προτύπου (10). Ομοίως, πρέπει να αναπτυχθούν επίσης οικοσυστήματα για άλλες καινοτόμες και υβριδικές επιχειρηματικές έννοιες. Επιπλέον, η υφιστάμενη στήριξη πρέπει να επικαιροποιηθεί και να προσαρμοστεί προκειμένου να καλύπτει αυτά τα νέα πρότυπα και να υποστηρίζει παράλληλα τις υφιστάμενες επιχειρήσεις στην προσαρμογή και εφαρμογή αυτών των νέων τάσεων. Το ιδανικό οικοσύστημα περιλαμβάνει στοιχεία όπως ένα εξατομικευμένο χρηματοπιστωτικό οικοσύστημα με λύσεις υβριδικού κεφαλαίου, καλύτερα είδη δημοσίων συμβάσεων, εξατομικευμένη υποστήριξη της επιχειρηματικής ανάπτυξης και εφαρμογή της μέτρησης του κοινωνικού αντικτύπου. Αυτό είναι θεμελιώδους σημασίας για τη στήριξη της ανάδυσης και της βιωσιμότητας κάθε επιχειρηματικού προτύπου.

5.1.2

Η καινοτομία δεν είναι πλέον γραμμική. Ο συνδυασμός των προοπτικών τεχνικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής καινοτομίας είναι καίριας σημασίας για την εξεύρεση μελλοντικών λύσεων. Η πλήρης ενσωμάτωση αυτών των εννοιών απαιτεί μια νέα θεώρηση όσον αφορά την υποβολή εκθέσεων προόδου, η οποία θα βασίζεται στα αποτελέσματα ή τον αντίκτυπο. Δύο στοιχεία συγκεκριμένα είναι σημαντικά εδώ: η δημιουργία κοινής αξίας και η δημοσίευση του «τριπλού αποτελέσματος» (διασφάλιση ότι η κοινωνική, η περιβαλλοντική και η οικονομική πρόοδος έχουν την ίδια βαρύτητα). Η αναγνώριση της συνολικής αξίας όπως αποτυπώνεται από τον συλλογικό αντίκτυπο των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών πτυχών θα συμβάλλει στην ταχεία ανάδυση νέων μορφών υβριδικών επιχειρήσεων. Η κοινή αξία βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα. Ως εκ τούτου, απαιτείται οι διευθυντές των εταιρειών να αναπτύξουν νέες δεξιότητες και γνώσεις και οι κυβερνήσεις να μάθουν πώς να ρυθμίζουν με τρόπους που ευνοούν αντί να παρεμποδίζουν την κοινή αξία.

5.1.3

Οι χρηματοπιστωτικές αγορές διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην ορθή κατανομή των πόρων στην κοινωνία. Ωστόσο, η αυξημένη βραχυπρόθεσμη επικέντρωσή τους έρχεται σε απευθείας σύγκρουση με την απαίτηση αντιμετώπισης των μακροπρόθεσμων αναγκών της κοινωνίας, κάτι που επισημαίνεται σε διάφορες εκθέσεις (11). Οι επιχειρήσεις πρέπει να έχουν χώρο για να επενδύουν στο μέλλον με σκοπό τη δημιουργία αξίας για τους επενδυτές καθώς και για το σύνολο της κοινωνίας. Αυτό απαιτεί νέα συστήματα τα οποία θα επιβραβεύουν τη μακροπρόθεσμη επενδυτική συμπεριφορά. Σε αυτό το σημείο, η σημασία της δημόσιας χρηματοδότησης, συχνά σε μικτές κεφαλαιακές λύσεις, αποτελεί σημαντικό στοιχείο, το οποίο συχνά υπογραμμίζει την ανάπτυξη μιας επιχείρησης.

5.1.4

Προκειμένου η καινοτομία να λειτουργεί καθοδηγητικά σε νέα επιχειρηματικά πρότυπα, πρέπει να προωθείται συνεχώς μια νοοτροπία φιλική προς αυτήν. Η ενθάρρυνση πειραματικών σχημάτων τα οποία επικροτούν και την επιτυχία και την αποτυχία (ως βήματα μάθησης) είναι καθοριστικής σημασίας για την προώθηση μιας νοοτροπίας καινοτομίας στην Ευρώπη. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η αρχή της προφύλαξης αποτελεί φραγμό στην καινοτομία, η «αρχή της καινοτομίας» πρέπει να εφαρμόζεται συμπληρωματικά προς την αρχή της προφύλαξης. Η «αρχή της καινοτομίας» αφορά το συνυπολογισμό του αντικτύπου των νόμων και των ρυθμίσεων στην καινοτομία. Ο σχεδιασμός διαδικασιών και συστημάτων γύρω από την έννοια της συνεργασίας μέσω της συμμετοχής καίριων ενδιαφερόμενων μερών (διευκολύνοντας τα ανοικτά φόρουμ, τους χώρους διαλόγου και τις συνεργατικές συναντήσεις) αποτελεί ένα σημείο εκκίνησης. Αυτό συμβαίνει ήδη σε ολόκληρη την Ευρώπη και θα μπορούσε να κλιμακωθεί, να γίνει κοινό κτήμα και να διαδοθεί (12).

5.2

Η πολιτική βούληση και οικειοποίηση είναι κεντρικής σημασίας όσον αφορά την ώθηση της δημιουργίας νέων επιχειρήσεων στην Ευρώπη. Η ανάπτυξη συνεκτικών θεματολογίων πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ και κρατών μελών, τα οποία θα είναι προσαρμοσμένα να υποστηρίζουν διαφορετικά επιχειρηματικά πρότυπα, είναι θεμελιώδους σημασίας. Είναι σαφές ότι για την επίτευξη ανάπτυξης και ευημερίας στην Ευρώπη απαιτείται η μετάβαση προς μια οικονομία και κοινωνία που βασίζεται στην καινοτομία. Η νομοθεσία και οι πολιτικές της εσωτερικής αγοράς θα πρέπει να ενισχυθούν επαρκώς προς τον σκοπό αυτόν. Η επανεξέταση της στρατηγικής για την ενιαία αγορά, που αναμένεται το 2017, αποτελεί μια ευκαιρία να εξεταστούν νέα μέτρα προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση.

5.2.1

Η επαρκής και συνεχής στήριξη της βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, ως μαγιάς της μελλοντικής καινοτομίας, είναι καίριας σημασίας, δεδομένης της έμφασης στην κοινή αξία και τη δημοσίευση του «τριπλού αποτελέσματος». Επιπλέον, οι δραστηριότητες αυτών των νέων επιχειρηματικών προτύπων πρέπει να αποτυπώνονται στατιστικά, ώστε να μπορεί να παρέχεται η καταλληλότερη πολιτική στήριξη.

5.2.2

Είναι σημαντικό να αυξηθεί η επίγνωση για τις διάφορες μορφές καινοτομίας και τους φορείς καινοτομίας. Οι ΕΚΟ και η κοινωνία των πολιτών συχνά δεν προβάλλονται οι ίδιες ως φορείς καινοτομίας. Η αύξηση της προβολής της κοινωνικής καινοτομίας και η διασφάλιση ότι αναγνωρίζεται ρητά αποτιμώντας την ευρεία συνεισφορά της στην κοινωνία θα ενθαρρύνει περισσότερη καινοτομία στους διάφορους τομείς.

5.2.3

Η ΕΕ συνεχίζει να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκέντρωση και την ανταλλαγή νέων πρωτοβουλιών, διευκολύνοντας τη δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος και διασφαλίζοντας ότι καίριες πρωτοβουλίες πολιτικής αποτυπώνουν πράγματι αυτές τις νέες τάσεις. Η Επιτροπή είναι σε θέση να διευκολύνει αυτήν την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών και προτύπων προκειμένου να αναπαραχθούν.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/36

Εισηγητής:

ο κ. Jorge PEGADO LIZ

1.1

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ), μετά από αίτημα που της απηύθυνε η ολλανδική προεδρία για την κατάρτιση διερευνητικής γνωμοδότησης με θέμα «Sharing economy and self-regulation», και αφού ολοκλήρωσε τις σχετικές εργασίες της, υποβάλλει τη γνωμοδότησή της και διατυπώνει τα ακόλουθα συμπεράσματα.

1.2

Η ΕΟΚΕ έχει ήδη εξετάσει διάφορες πτυχές του φαινομένου αυτού, υπό τις διάφορες ονομασίες υπό τις οποίες αυτό εμφανίζεται ανάλογα με τις γλώσσες και την οπτική γωνία εξέτασης, και τούτο σε αρκετές γνωμοδοτήσεις της, στις οποίες προφανώς η παρούσα οφείλει πολλά.

1.3

Στην παρούσα γνωμοδότηση επιχειρεί, σύμφωνα με το αίτημα που της υποβλήθηκε, να διατυπώσει έναν ορισμό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της οικονομίας του διαμοιρασμού που να περιλαμβάνει τις οικονομικές πρακτικές που υπάγονται στην έννοια αυτή, και να εξετάσει εάν και πώς οι εν λόγω οικονομικές και κοινωνικές συμπεριφορές πρέπει να διέπονται από το Δίκαιο, υπό ποιες μορφές και με ποια μέσα, μελετώντας ειδικότερα την αυτορρύθμιση και τη συρρύθμιση.

1.4

Αυτό που αποκτά ενδιαφέρον από κοινωνική και οικονομική άποψη, από τη δεκαετία του 2000, με τη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δεν είναι μια αμοιβαία συμπεριφορά ανταλλαγής —που είναι εξίσου παλιά με την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους—, αλλά μάλλον μια «μη αμοιβαία φιλο-κοινωνική συμπεριφορά» —ή, ακριβέστερα, «η ενέργεια και η διαδικασία του να μοιράζεται κανείς κάτι δικό του με άλλους για τη χρήση του και/ή η ενέργεια και η διαδικασία του να δέχεται κανείς ή να παίρνει κάτι που είναι αλλουνού για δική του χρήση».

1.5

Περισσότερο από την εύρεση ενός ορισμού —που ωστόσο επιχειρείται επίσης—, εκείνο που έχει σημασία είναι να προσδιοριστούν τα χαρακτηριστικά του φαινομένου, μεταξύ των οποίων επισημαίνονται τα εξής:

1.6

Με βάση τα χαρακτηριστικά αυτά, που στηρίζονται σε μια μάλλον συναινετική θεώρηση, μπορεί να προσδιοριστεί το πρότυπο αυτού του είδους οικονομικών σχέσεων και να επιτευχθεί η διάκριση των δραστηριοτήτων που υπάγονται πράγματι στην οικονομία του διαμοιρασμού και πρέπει να επωφελούνται από ειδικό καθεστώς από εκείνες που ενίοτε χρησιμοποιούν καταχρηστικά την ονομασία αυτή μόνο και μόνο για να διαφύγουν από τις ρυθμίσεις που είναι εφαρμοστέες στην περίπτωσή τους, ένα επίκαιρο παράδειγμα των οποίων αποτελεί η Uber. Ένας λεπτομερέστερος διαχωρισμός του τι σημαίνει «κοινή χρήση» και του τι σημαίνει «με βάση πλατφόρμες», θα μπορούσε να βοηθήσει περισσότερο στη λήψη πολιτικής απόφασης και την καταλληλότερη ρύθμιση.

1.7

Προβάλλεται επίσης η αυξανόμενη οικονομική σημασία των διαφόρων εκφάνσεων της οικονομίας του διαμοιρασμού, που ανέρχονται ήδη σε αξιόλογο όγκο συναλλαγών στην Ευρώπη και ανά τον κόσμο, και υπογραμμίζεται η κοινωνική και περιβαλλοντική της διάσταση, που ενέχει δυνατότητες σύσφιγξης των δεσμών αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών, αναζωογόνησης της τοπικής οικονομίας, δημιουργίας απασχόλησης, εξορθολογισμού της κατανάλωσης των νοικοκυριών χάρη στην από κοινού χρήση ορισμένων αγαθών, μείωσης του ενεργειακού αποτυπώματος και προώθησης μιας πιο υπεύθυνης και βιώσιμης κατανάλωσης. Σχετικά παραδείγματα παρατίθενται στο σημείο 5.2.

1.8

Υπό αυτές τις συνθήκες, η ΕΟΚΕ ζητάει και πάλι από την Επιτροπή να θέσει σε εφαρμογή μια ολόκληρη σειρά μέτρων πολιτικού χαρακτήρα που απαιτούνται ώστε να υποστηριχθούν, να εφαρμοστούν και να κερδίσουν σε αξιοπιστία και εμπιστοσύνη, και σε επίπεδο ΕΕ και σε επίπεδο κρατών μελών, οι διάφορες μορφές και εκφάνσεις της οικονομίας του διαμοιρασμού.

1.9

Προειδοποιεί επίσης ότι αποτελεί αναγκαιότητα τα νέα αυτά πρότυπα συναλλαγών να τηρούν την εφαρμοστέα εθνική και την ενωσιακή νομοθεσία, ιδίως δε να εξασφαλίζουν τα δικαιώματα των εργαζομένων, την δέουσα φορολόγηση, την προστασία των δεδομένων και της ιδιωτικότητας των μερών, τα κοινωνικά δικαιώματα, τον δίκαιο ανταγωνισμό και την καταπολέμηση των μονοπωλίων και των πρακτικών νόθευσης του ανταγωνισμού, την ευθύνη της πλατφόρμας για τις συναλλαγές που πραγματοποιούνται μεταξύ των εταίρων και την τήρηση της νομιμότητας των προσφορών τους, πάνω απ’ όλα, όμως, την προστασία των δικαιωμάτων όλων των εταίρων που παρεμβαίνουν στην οικονομία του διαμοιρασμού, συμπεριλαμβανομένων των «παραγωγών καταναλωτών», με βάση την προσαρμογή στις σχέσεις αυτές όλου του ισχύοντος κεκτημένου της ΕΕ σε θέματα δικαιωμάτων των καταναλωτών, ειδικότερα δε όσον αφορά τις καταχρηστικές ρήτρες, τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, την υγεία και ασφάλεια και το ηλεκτρονικό εμπόριο.

1.10

Η ΕΟΚΕ, λοιπόν, φρονεί ότι η ΕΕ —και βεβαίως τα κράτη μέλη, συνελθόντα στα πλαίσια του Συμβουλίου υπό την αιγίδα της ολλανδικής Προεδρίας— οφείλει να προσδιορίσει επειγόντως ένα σαφές και διαφανές νομικό πλαίσιο εντός του οποίου πρέπει να αναπτύσσονται αυτές οι δραστηριότητες στον ευρωπαϊκό χώρο (υπό την έννοια του σημείου 8.2.4) και ζητά από την Επιτροπή να δημοσιεύσει χωρίς καθυστέρηση την αναμενόμενη «ευρωπαϊκή ατζέντα για τη συνεργατική οικονομία», που ήδη έχει καθυστερήσει.

1.11

Και να προσδιορίσει σ’ αυτήν σαφώς ποιος είναι ο συμπληρωματικός ρόλος που πρέπει να έχει η αυτορρύθμιση και η συρρύθμιση, σύμφωνα με τις αρχές και τις διαδικασίες που η ΕΟΚΕ έχει ήδη ορίσει εδώ και χρόνια σε γνωμοδοτήσεις και ενημερωτικές εκθέσεις που αφορούσαν ειδικώς τις πτυχές αυτές, και οι οποίες επιβεβαιώνονται και επαναλαμβάνονται εδώ.

2.1

Η ολλανδική Προεδρία, με επιστολή του Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων και Απασχόλησης, ζήτησε από την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) να εκπονήσει διερευνητική γνωμοδότηση με θέμα «Οικονομία του διαμοιρασμού και αυτορρύθμιση», χωρίς να διευκρινίσει κατευθύνσεις ούτε να διατυπώσει ερωτήσεις.

2.2

Το θέμα της οικονομίας του διαμοιρασμού —από τον ορισμό της και την εννοιολογική της οριοθέτηση έως τις διάφορες έννοιες που καλύπτει και τις πρακτικές που περιλαμβάνει, καθώς και τον αντίκτυπό της— αποτελεί άκρως αμφιλεγόμενο και επίκαιρο ζήτημα.

2.3

Οι πρακτικές που διεκδικούν υπαγωγή σ’ αυτήν είναι αναρίθμητες τα τελευταία χρόνια, όπως αναρίθμητα είναι και τα ποικίλης φύσεως πονήματα επί του θέματος.

2.4

Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που η ΕΟΚΕ —η οποία πάντοτε παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις διάφορες τάσεις της κοινωνίας πολιτών— έχει ήδη εξετάσει διάφορες πτυχές του φαινομένου αυτού, υπό τις διάφορες ονομασίες υπό τις οποίες αυτό εμφανίζεται ανάλογα με τις γλώσσες και την οπτική γωνία εξέτασης, και τούτο σε αρκετές γνωμοδοτήσεις της, στις οποίες προφανώς η παρούσα οφείλει πολλά (1) και το γενικό πνεύμα των οποίων ενστερνίζεται και αναπτύσσει περαιτέρω.

2.5

Αντικείμενο της παρούσας γνωμοδότησης θα είναι να ανταποκριθεί στο αίτημα της ολλανδικής προεδρίας, αναζητώντας έναν ορισμό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της οικονομίας του διαμοιρασμού που να της παρέχει εννοιολογική αυτονομία και να περιλαμβάνει τις οικονομικές πρακτικές που υπάγονται στην έννοια αυτή και εξετάζοντας εάν και πώς οι εν λόγω οικονομικές και κοινωνικές συμπεριφορές πρέπει να διέπονται από το Δίκαιο, υπό ποιες μορφές και με ποια μέσα, ιδίως δε με την αυτορρύθμιση και τη συρρύθμιση.

3.1

Ορισμένες πρακτικές που θεωρούνται μορφές οικονομίας του διαμοιρασμού εμφανίζονται πριν ακόμη από τη θεωρητικοποίηση της έννοιας, μέσα από μια στάση απέναντι στο «έχειν» και το «είναι», η οποία απορρέει κατά βάση από την άποψη ότι δεν είναι κανείς αυτό που έχει, αλλά αυτό στο οποίο μπορεί να έχει πρόσβαση.

3.2

Είναι προφανές ότι μια ορισμένη μορφή οικονομίας του διαμοιρασμού είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρωπότητα, αντλεί δε ιστορικά τις ρίζες της από την ανταλλακτική οικονομία των πρωτόγονων κοινωνιών, μόνο που εκτοπίστηκε βαθμιαία με την εισαγωγή του χρήματος, το οποίο προσφέρει σε όποιον το κατέχει τη δυνατότητα να αγοράζει και, συνεπώς, να «έχει».

3.3

Εντούτοις, αυτό που αποκτά ενδιαφέρον από κοινωνική και οικονομική άποψη, από τη δεκαετία του 2000, με τη χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δεν είναι μια αμοιβαία συμπεριφορά ανταλλαγής, αλλά μάλλον μια «μη αμοιβαία φιλο-κοινωνική συμπεριφορά» —ή, ακριβέστερα, «η ενέργεια και η διαδικασία του να μοιράζεται κανείς κάτι δικό του με άλλους για τη χρήση του και/ή η ενέργεια και η διαδικασία του να δέχεται κανείς ή να παίρνει κάτι που είναι αλλουνού για δική του χρήση». Επομένως, η οικονομία του διαμοιρασμού εμπνέεται από διάφορα ρεύματα σκέψης, που εκτείνονται από την ελεύθερη, δωρεάν και καθολική πρόσβαση στη γνώση έως την οικονομία της λειτουργικότητας ή την οικονομία της δωρεάς (gift economy), που επικεντρώνεται στις ανταλλαγές χωρίς κέρδος. Σε αντίθεση με την καθαρή ανταλλακτική οικονομία, η οικονομία του διαμοιρασμού στηρίζεται σε χρηματική ή μη χρηματική ανταμοιβή.

4.1

Από αυτή την έννοια θα πρέπει να ξεκινήσουμε, προκειμένου να οριοθετήσουμε το ίδιο και ιδιαίτερο πεδίο της οικονομίας του διαμοιρασμού υπό τις διάφορες πτυχές της, προσδιορίζοντας τα χαρακτηριστικά που πρέπει να πληρούν οι οικείες πρακτικές και τα οποία τις διακρίνουν από τις άλλες οικονομικές πρακτικές της οικονομίας της αγοράς.

4.2

Πρώτα απ’ όλα, το κυρίαρχο και κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για πρακτικές που δεν οδηγούν στην ιδιοκτησία αγαθών ούτε στη συνιδιοκτησία τους, αλλά σε μια από κοινού χρήση.

4.3

Εξάλλου, σημαντική είναι η μεσολάβηση μιας πλατφόρμας η οποία φέρνει σε επαφή —κυρίως με ηλεκτρονικά μέσα (μέσω ενός φυλλομετρητή ή μιας εφαρμογής)— ένα πλήθος ατόμων που διαθέτουν αγαθά ή υπηρεσίες με ένα πλήθος χρηστών.

4.4

Ένας κοινός στόχος που χαρακτηρίζει το είδος αυτό δραστηριότητας είναι η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των συγκεκριμένων αγαθών ή υπηρεσιών μέσω της επιμερισμένης χρήσης τους.

4.5

Σημαντικό θεωρείται επίσης σ’ αυτό το επιχειρηματικό πρότυπο τα τελικά μέρη της συναλλαγής να είναι κατά κύριο λόγο «ομότιμοι» (P2P) και ποτέ «επιχείρηση προς καταναλωτή» (B2C), είτε πρόκειται για ατομικά είτε για συλλογικά πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων εταιρειών, των οποίων όμως ο επιμερισμός αυτός δεν μπορεί να συνιστά το εμπορικό αντικείμενο (για παράδειγμα, μια εταιρεία μπορεί να μοιράζεται με άλλη τη χρήση εξοπλισμού φωτοαναπαραγωγής ή ενός στόλου αυτοκινήτων). Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να αναπτυχθεί μια ολόκληρη επιχειρηματική δραστηριότητα μεταξύ «ομοτίμων».

4.6

Στο ακόλουθο διάγραμμα απεικονίζονται σε αντιπαράθεση οι διαφορές των επιχειρηματικών προτύπων:

4.7

Αυτού του είδους οι συναλλαγές προϋποθέτουν έναν σύνθετο τριπλό συνδυασμό συμβάσεων που αφορά τις συμβατικές σχέσεις που συνδέουν: τον κάτοχο του αγαθού ή τον προμηθευτή της υπηρεσίας με τον φορέα που διαχειρίζεται την πλατφόρμα· τον χρήστη με τον φορέα που μεσολαβεί για τη συναλλαγή στην πλατφόρμα, ενδεχομένως έναντι αντιτίμου· τους χρήστες της πλατφόρμας μεταξύ τους, για την εν λόγω χρήση.

4.8

Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, δεν θεωρείται ότι αποτελούν διακριτικά ή ειδικά χαρακτηριστικά της οικονομίας του διαμοιρασμού τα εξής:

5.1

Οι περιορισμοί ως προς το μέγεθος της παρούσας γνωμοδότησης δεν επιτρέπουν μια μακρά απαρίθμηση, ακόμη δε λιγότερο τη λεπτομερή ανάλυση της φύσης μιας μεγάλης πληθώρας διαφορετικών καταστάσεων που υποτίθεται ότι ανταποκρίνονται στα χαρακτηριστικά της οικονομίας του διαμοιρασμού.

5.2

Ωστόσο, ορισμένες περιπτώσεις αξίζουν ειδική αναφορά για να καταστεί σαφές το αντικείμενο της γνωμοδότησης:

5.2.1

Στον τομέα των καταλυμάτων, επισημαίνονται οι πλατφόρμες Airbnb, Rentalia, Homeaway, Couchsurfing και Bedycasa, στις οποίες εγγράφονται ιδιοκτήτες ακινήτων για προσωρινό διαμοιρασμό δωματίου ή ολόκληρου σπιτιού, ενώ ξενώνες, πανσιόν και άλλα τουριστικά καταλύματα μπορούν επίσης να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις ίδιες πλατφόρμες. Επειδή είναι πολύ εύκολο για τον καθένα να προτείνει το ακίνητό του στα συγκεκριμένα δίκτυα διαμοιρασμού, τα αυξανόμενα κέρδη που αποκομίζουν οι ιδιοκτήτες από τη δραστηριότητα αυτή και η αυξανόμενη προσφορά καταλυμάτων σε αυτή την αγορά οδήγησαν σε συμφωνίες συνεργασίας ανάμεσα στις πλατφόρμες και τις φορολογικές αρχές για την είσπραξη και απόδοση φόρων, κυρίως στο Παρίσι και το Άμστερνταμ. Στο Άμστερνταμ, τη Βαρκελώνη, το Λονδίνο και το Βερολίνο θεσπίστηκε καθεστώς υποχρεωτικής καταγραφής των καταλυμάτων αυτών και κανόνες χρονικού περιορισμού, προκειμένου να μην ζημιώνεται η μακροχρόνια μίσθωση και να εμποδίζεται η συνακόλουθη αύξηση των ενοικίων.

5.2.2

Στον κλάδο των μεταφορών, μπορούμε να αναφερθούμε στις εφαρμογές Blablacar, Umcoche, Liftshare, Karzoo, στις οποίες είναι δυνατή η καταγραφή ιδιοκτητών ιδιωτικής χρήσης οχημάτων που είναι διατεθειμένοι να μοιραστούν τις ελεύθερες θέσεις των οχημάτων τους κατά τα ταξίδια τους (carpooling). Σε ορισμένες από τις πλατφόρμες αυτές είναι δυνατό να μοιράζονται οι επιβάτες τα έξοδα ταξιδίου, δεν επιτρέπεται όμως η είσπραξη αξιών για κερδοσκοπικούς σκοπούς. Πρέπει, ωστόσο, να διαχωριστεί η περίπτωση της Uber, δεδομένου ότι προτείνει υπηρεσίες διαμοιρασμού ιδιωτικών οχημάτων (UberPop —απαγορευμένο σε σχεδόν όλες τις χώρες της ΕΕ), ενώ προτείνει και υπηρεσίες μετακινήσεων με προσφυγή σε επαγγελματίες οδηγούς (Uberblack και UberX —παραπλήσιο προς τις παραδοσιακές υπηρεσίες ταξί). Ο χαρακτηρισμός της Uber δεν είναι σαφής, καθώς δεν είναι διαφανές το επιχειρηματικό πρότυπο της επιχείρησης, έχει δε συζητηθεί ακόμη και σε δικαστικό επίπεδο το εάν οι οδηγοί Uber είναι υπάλληλοι της επιχείρησης (2). Η υπηρεσία αυτή έχει οδηγήσει σε διαδηλώσεις, ενίοτε βίαιες, ακόμη και σε δικαστικές διαδικασίες, λίγο-πολύ σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μόνο στην Αγγλία και την Εσθονία θεσπίστηκε νομοθεσία που νομιμοποίησε τις υπηρεσίες αυτές, ενώ αναμένεται η απάντηση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα προδικαστικά ερωτήματα που του έχουν υποβληθεί από ένα δικαστήριο της Βαρκελώνης και ένα των Βρυξελλών για τη διασαφήνιση της φύσης των υπηρεσιών αυτών (3).

5.2.3

Παραδείγματα πληθοχρηματοδότησης είναι: η χρηματοδότηση με δάνειο και καταβολή τόκων —περιπτώσεις Zopa και Auxmoney—, η χρηματοδότηση κεφαλαίου με εταιρική συμμετοχή στη δημιουργούμενη επιχείρηση —περιπτώσεις Fundedbyme και Crowdcube—, η χρηματοδότηση με αντάλλαγμα απόδοση —περιπτώσεις Kickstarter και Indiegogo— και, τέλος, η χρηματοδότηση με δωρεές, στην οποία δεν παραχωρείται κανένα αντάλλαγμα για τα παρασχεθέντα ποσά.

6.1

Ως συνήθως, η προσπάθεια θεωρητικοποίησης, ιδίως όταν χρησιμοποιείται η επαγωγική μέθοδος, δεν είναι γραμμική, χρειάζεται δε πολύς χρόνος για να εδραιωθεί η έννοια και να συγκεντρώσει την κοινή αποδοχή. Αυτό συμβαίνει και με την έννοια της «οικονομίας του διαμοιρασμού», η οποία συναντάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παράλληλα με άλλες έννοιες, όπως «κοινωνική οικονομία» ή «οικονομία της αλληλεγγύης», «κυκλική οικονομία», «λειτουργική οικονομία», «πράσινη οικονομία», «γαλάζια οικονομία», «οικονομία των λύσεων», «οριζόντια οικονομία», «κατά παραγγελία οικονομία», «οικονομία πλατφορμών», «οικονομία της περιστασιακής απασχόλησης» (gig economy).

6.2

Γι’ αυτό, ορισμένοι συγγραφείς προτιμούν να μην προσπαθήσουν καν να δώσουν ορισμό, φοβούμενοι μήπως αυτός δεν είναι αρκετά περιεκτικός ή μήπως, αντιθέτως, δεν οριοθετεί σωστά το πεδίο της έννοιας.

6.3

Στις γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ, παρά τις συχνές αναφορές στην έννοια αυτή, ποτέ δεν επιχειρήθηκε να δοθεί ορισμός. Ομοίως, στη γνωμοδότηση της Επιτροπής των Περιφερειών (ΕτΠ) (4), παρότι επιχειρείται διάκριση σε δύο βασικές κατηγορίες και τέσσερις μορφές, δεν διακινδυνεύεται ούτε κι εδώ η διατύπωση ορισμού. Τέλος, η Επιτροπή, στην πρόσφατη ανακοίνωσή της «Αναβάθμιση της ενιαίας αγοράς» (5), προτιμά τη χρήση του όρου «συνεργατική οικονομία», ο οποίος θεωρείται ως συνώνυμο, αντί όμως για ορισμό, περιορίζεται στην απαρίθμηση των πλεονεκτημάτων για ορισμένους ενδιαφερόμενους (καταναλωτές, εργαζόμενους) και στην επισήμανση του αντίκτυπού της σε επίπεδο παραγωγικότητας και βιωσιμότητας, ενώ αναγγέλλει για το 2016 μια «ευρωπαϊκή ατζέντα για τη συνεργατική οικονομία». Όσο για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δεν βρέθηκε μέχρι στιγμής κάποια ουσιώδης συμβολή του, πέραν του ψηφίσματος της 21ης Δεκεμβρίου 2015 σχετικά με την πορεία προς μια νομοθετική πράξη για την ψηφιακή ενιαία αγορά (6), ορισμένων μελετών υψηλής ποιότητας και ορισμένων ενημερωτικών σημειωμάτων για επιμέρους θέματα. Ωστόσο, μέχρι στιγμής, σε κανένα από τα έγγραφα αυτά δεν περιλαμβάνεται μελέτη αντικτύπου από άποψη δημιουργίας απασχόλησης και οικονομικής ανάπτυξης.

6.4

Δεν κρίνεται ότι χρειάζεται να επιδειχθεί πρωτοτυπία στο ζήτημα αυτό εφόσον, μεταξύ των πολλών ορισμών που έχουν διατυπωθεί, υπάρχει ένας που φαίνεται να συγκεντρώνει μεγάλη συναίνεση. Υιοθετείται, λοιπόν, ο κατά Botsman & Rogers ορισμός της οικονομίας του διαμοιρασμού, ως «οικονομικού συστήματος που βασίζεται στην κοινή χρήση υποχρησιμοποιούμενων αγαθών ή υπηρεσιών, δωρεάν ή έναντι αντιτίμου, άμεσα εκ μέρους ιδιωτών» μέσα από διαδικτυακές πλατφόρμες, παρότι ένας λεπτομερέστερος διαχωρισμός του τι σημαίνει «κοινή χρήση», δηλαδή «μη κερδοσκοπική», και του τι σημαίνει με βάση πλατφόρμες, θα μπορούσε να βοηθήσει περισσότερο στη λήψη πολιτικής απόφασης και την καταλληλότερη ρύθμιση.

6.5

Ο ορισμός αυτός είναι αρκετά περιεκτικός ώστε να περικλείει ποικίλα πεδία, από την παραγωγή ως την κατανάλωση, συμπεριλαμβανομένης της χρηματοδότησης (πληθοχρηματοδότηση) ή της ίδιας της γνώσης, και ώστε να μπορεί να διακριθεί σε τέσσερα πεδία με μια σχετική αυτονομία: συνεργατική κατανάλωση· συνεργατική εκπαίδευση, κατάρτιση και γνώση· συνεργατική χρηματοδότηση· συνεργατική παραγωγή (7).

6.6

Αυτός ο ορισμός επιτρέπει επίσης τη διάκριση επιχειρηματικών προτύπων που, υπό το πρόσχημα της οικονομίας του διαμοιρασμού, είναι στην πραγματικότητα επιχειρήσεις που αποβλέπουν αποκλειστικά στο κέρδος και αντιπροσωπεύουν πρότυπα B2C. Το συμπέρασμα αυτό εκτιμάται με βάση την ανάλυση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι πλατφόρμες αυτές (παρότι δεν είναι πάντοτε διαφανής)· μπορούν, λοιπόν, να βρεθούν περιπτώσεις πραγματικής οικονομίας του διαμοιρασμού, όπου η σχέση που επιτυγχάνεται μέσω πλατφόρμας είναι σχέση P2P και ο μοναδικός ρόλος της πλατφόρμας είναι να διευκολύνει την επαφή μεταξύ των ομοτίμων, αλλά και παραδείγματα επιχειρήσεων που, μέσω μιας φαινομενικής πλατφόρμας P2P, παρεμβαίνουν στη συναλλαγή με τέτοιον τρόπο —εισπράττοντας προμήθειες, όντας ο αποδέκτης των πληρωμών, παρέχοντας επικουρικές υπηρεσίες— ώστε δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως οικονομία του διαμοιρασμού, αλλά ως προμηθευτές υπηρεσιών B2C, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

6.7

Εξάλλου, ο ορισμός αυτός επιτρέπει να αποκλεισθούν εκ προοιμίου από την έννοια της οικονομίας του διαμοιρασμού ορισμένες εκδηλώσεις που διεκδικούν τη συμπερίληψή τους σε αυτήν, ειδικότερα δε οι εξής:

7.1

Παρότι δεν υπάρχει ακόμη πολύ σαφής ορισμός του πεδίου του φαινομένου αυτού, υπάρχει πληθώρα μελετών και ερευνών για τον προσδιορισμό του οικονομικού βάρους του σε ενωσιακό και σε παγκόσμιο επίπεδο.

7.2

Κατ’ αρχάς, είναι αδιαμφισβήτητο ότι κατά τα τελευταία χρόνια, ιδίως δε στους σημερινούς καιρούς της κρίσης, και ως ανταπόκριση σ’ αυτήν, αυξάνονται συνεχώς οι πρωτοβουλίες οικονομίας του διαμοιρασμού: στην ιστοθέση www.collaborativeconsumption.com έχουν καταγραφεί πάνω από 1 000 πρωτοβουλίες.

7.3

Σύμφωνα με εκτιμήσεις που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο παγκόσμιος όγκος των συναλλαγών που καλύπτονται από την ονομασία «οικονομία του διαμοιρασμού» ανήλθε σε 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια το 2013, πράγμα που αντιστοιχεί σε ετήσια αύξηση κατά 25 %. Εκτιμάται ότι σήμερα ανέρχονται ήδη σε 20 δισεκατομμύρια. Οι προβλέψεις του γραφείου μελετών PwC δείχνουν μια ιδιαίτερα απότομη αύξηση μέχρι το 2025 (8).

7.4

Πέρα από τη σημασία της για τη δημιουργία οικονομικής αξίας, η οικονομία του διαμοιρασμού, υπό την κοινωνική και περιβαλλοντική διάστασή της, ενέχει δυνατότητες σύσφιγξης των δεσμών αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών, αναζωογόνησης της τοπικής οικονομίας, δημιουργίας απασχόλησης, εξορθολογισμού της κατανάλωσης των νοικοκυριών χάρη στην από κοινού χρήση ορισμένων αγαθών, μείωσης του ενεργειακού αποτυπώματος και προώθησης μιας πιο υπεύθυνης και βιώσιμης κατανάλωσης.

7.5

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι αυτή η μορφή οικονομίας «αντιπροσωπεύει για την οικονομία της παραγωγής ένα συμπλήρωμα εποικοδομητικό, από άποψη καινοτομίας, οικονομίας και οικολογίας» και «επιπλέον, αποτελεί λύση για την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση» (9).

7.6

Γι’ αυτό, η ΕΟΚΕ δεν δίστασε να ζητήσει από την Επιτροπή να θέσει σε εφαρμογή μια ολόκληρη σειρά μέτρων πολιτικού χαρακτήρα που απαιτούνται ώστε να υποστηριχθούν, να εφαρμοστούν και να κερδίσουν σε αξιοπιστία και εμπιστοσύνη, και σε επίπεδο ΕΕ και σε επίπεδο κρατών μελών, οι διάφορες μορφές και εκφάνσεις της οικονομίας του διαμοιρασμού. Στα πλαίσια της παρούσας γνωμοδότησης, αρκεί να θεωρηθεί ότι επαναλαμβάνονται όσα έχει ήδη υιοθετήσει η ΕΟΚΕ σχετικά με το ζήτημα, στα οποία και παραπέμπουμε ρητώς. Τούτων δοθέντων, εκτιμάται ότι τα νέα επιχειρηματικά πρότυπα που αντιπροσωπεύουν οι πλατφόρμες θέτουν επείγοντα ερωτήματα, μεταξύ άλλων σχετικά με την εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας, τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και την εξασφάλιση της δέουσας φορολόγησης. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να ασχοληθεί με τις ανησυχίες αυτές, καθώς τα κοινωνικά οφέλη αυτών των επιχειρηματικών προτύπων πρέπει όντως να αξιοποιηθούν.

7.7

Είναι σημαντικό, επίσης, να επισημανθεί η επείγουσα ανάγκη ορισμών, προσανατολισμών και κατευθυντήριων γραμμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δεδομένου ότι ορισμένα κράτη μέλη προβαίνουν ήδη μεμονωμένα στον καθορισμό των δικών τους πολιτικών, απέναντι στην καθυστέρηση και την προφανή διστακτικότητα των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων.

8.1.1

Όπως οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα που φέρνει σε επαφή διάφορα πρόσωπα, με τα ίδια και ενδεχομένως αντικρουόμενα συμφέροντά τους, έτσι και η οικονομία του διαμοιρασμού υπόκειται στο Δίκαιο και στη νομοθετική ρύθμιση των εν λόγω συμφερόντων. Ως εκ τούτου, κρίνεται ότι στερείται σοβαρότητας η θέση όσων ισχυρίζονται ότι η οικονομία του διαμοιρασμού πρέπει να αναπτύσσεται σε ζώνη εκτός δικαίου, όπου πρέπει να επικρατεί η ελευθερία, χωρίς καθόλου φραγμούς ή περιορισμούς, και να στηρίζεται αποκλειστικά στην εμπιστοσύνη και την φυσική καλοσύνη (κατά το πρότυπο του «καλού αγρίου» του Ρουσσώ).

8.1.2

Η ΕΟΚΕ έχει υποστηρίξει με σταθερότητα και συνέπεια ότι κάθε οικονομική δραστηριότητα πρέπει να διέπεται από το Δίκαιο. Αυτό που επίσης έχει υποστηρίξει, αντιθέτως, είναι ότι η ρύθμιση αυτή μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, που πρέπει να συνδυάζονται αρμονικά.

8.1.3

Ειδικότερα, στην πιο πρόσφατη γνωμοδότησή της σχετικά με τον ρόλο της αυτορρύθμισης και της συρρύθμισης στην ΕΕ (10), στο περιεχόμενο της οποίας και παραπέμπουμε, η ΕΟΚΕ υποστήριξε ότι «η αυτορρύθμιση και η συρρύθμιση», ως «μηχανισμοί ρύθμισης οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων ή εμπορικών σχέσεων και πρακτικών των διαφόρων οικονομικών φορέων», «πρέπει να εκλαμβάνονται ως σημαντικά συμπληρωματικά ή πρόσθετα εργαλεία, ποτέ όμως ως εναλλακτική λύση έναντι της “έξωθεν” ρύθμισης (νομοθεσία, hard law)», και ότι η εγκυρότητά τους εξαρτάται από το αν ο τρόπος διαμόρφωσής τους και το πεδίο εφαρμογής τους προσδιορίζονται με ρητές και σαφείς διατάξεις του αναγκαστικού δικαίου, εφαρμοστέες δια της δικαστικής οδού, είτε σε εθνικό επίπεδο είτε σε επίπεδο ΕΕ, με παράλληλο σεβασμό της φύσης των εν λόγω μέσων, ιδίως δε της εθελούσιας συμφωνίας των συμμετεχόντων.

8.2.1

Πράγματι, από τη στιγμή που οι καθαρά αυθόρμητες πρακτικές μεταξύ ιδιωτών αποκτούν την εμβέλεια οικονομικής δραστηριότητας, και που τα αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις των μερών αποκτούν συμβατικό χαρακτήρα, πρέπει κατά συνέπεια να υπόκεινται στις διατάξεις, εθνικές ή ενωσιακές, που οριοθετούν νομικά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μεν και των δε.

8.2.2

Επειδή οι σχέσεις που είναι παρούσες στο φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα περίπλοκες, όπως εξηγείται στο σημείο 4.7, δικαιολογείται ο καθορισμός ενός νομικού πλαισίου εντός του οποίου οφείλουν να κινούνται οι διάφοροι παράγοντες, ιδίως όταν οι δραστηριότητες έχουν υβριδικό χαρακτήρα, όπως στις περιπτώσεις των freemium ή των donationware, που αναδείχθηκαν ιδιαίτερα στην ενδεικτική περίπτωση του geocaching.

8.2.3

Δεδομένου ότι το φαινόμενο αυτό, λόγω της ίδιας της φύσης του, υπερβαίνει σήμερα σαφώς τα σύνορα των κρατών μελών, η ΕΕ πρέπει να καθορίσει, για τον κοινό και ενοποιημένο χώρο της μεγάλης ενιαίας αγοράς της, το νομικό πλαίσιο που θα ισχύει στις περιπτώσεις όπου οι σχετικές δραστηριότητες αναπτύσσονται διασυνοριακά. Η έλλειψη ενός τέτοιου νομικού πλαισίου έχει ήδη οδηγήσει στη λήψη πολλών ανόμοιων και αντιφατικών θέσεων σε διάφορα κράτη μέλη, σε σχέση με συγκεκριμένες περιπτώσεις (π.χ. Uber), όπως άλλωστε συμβαίνει και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ).

8.2.4

Το εν λόγω νομικό πλαίσιο αφορά, ιδίως, τους εξής τομείς προτεραιότητας:

8.3.1

Στο επίπεδο της ΕΕ, το μόνο που έχει σημασία για την παρούσα γνωμοδότηση, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι τα θεσμικά όργανα —πρωτίστως η Επιτροπή, εφόσον αυτή διαθέτει εξουσία πρωτοβουλίας, αλλά και το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο— πρέπει να θέσουν ως στόχο να δώσουν επειγόντως όλως ιδιαίτερη προσοχή στην υιοθέτηση ρυθμιστικού πλαισίου που να προσδιορίζει επακριβώς το πεδίο εφαρμογής της δραστηριότητας αυτής και τις παραμέτρους σύμφωνα με τις οποίες πρέπει να αναπτύσσεται, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα μέτρα πρέπει να προσαρμοστούν στις διάφορες μορφές οικονομίας του διαμοιρασμού.

8.3.2

Εξέχουσα θέση στο εν λόγω ρυθμιστικό πλαίσιο πρέπει να έχουν οι κοινές αρχές του δημοσίου συμφέροντος και της δημοσίας τάξεως, η τήρηση των οποίων πρέπει να είναι υποχρεωτική για τους συμμετέχοντες σε αυτές τις μορφές οικονομικής δραστηριότητας, ιδίως δε όσον αφορά τα στοιχεία που αναφέρονται στο σημείο 8.2.4.

8.3.3

Όμως, όπως υποστηρίζει πάγια η ΕΟΚΕ, παράλληλα και ταυτόχρονα υπάρχει ένα ευρύ πεδίο που πρέπει να αφεθεί στην αυτορρύθμιση και τη συρρύθμιση, πιστεύεται μάλιστα ότι η συγκεκριμένη δραστηριότητα θα αποτελέσει υποδειγματική περίπτωση της ήδη καλούμενης από ορισμένους «από κοινού ρύθμισης» (shared regulation), την οποία υποστήριξε πρόσφατα η Royal Society for the encouragement of Arts, Manufactures and Commerce (RSA HOUSE) του Λονδίνου, ή το πρότυπο του Κώδικα Δεοντολογίας που εκπόνησε η Sharing Economy UK (SEUK) (12).

8.4.1

Η ΕΟΚΕ πάντοτε πίστευε ότι τα ενωσιακά θεσμικά όργανα και οι εθνικές αρχές δεν πρέπει να προσδιορίζουν το περιεχόμενο των κωδίκων αυτορρύθμισης, οι οποίοι πρέπει να επαφίενται στην πλήρη ευχέρεια των μερών, όταν δεν προτίθενται να επιδιώξουν την δεσμευτική αναγνώριση μεταξύ των μερών.

8.4.2

Ωστόσο, εφόσον υπάρχει πρόθεση αναγνώρισης των συμφωνιών αυτών «ως επικουρικού μέσου ρύθμισης εντός της [συγκεκριμένης] έννομης τάξης», η ΕΟΚΕ, στην προαναφερθείσα γνωμοδότησή της, διατύπωσε την άποψη ότι «πρέπει να ορίζονται σαφώς [από την ΕΕ] οι αναγκαίες για την αναγνώρισή τους παράμετροι, οι αρχές που πρέπει να τις διέπουν και τα όριά τους». Το δόγμα αυτό εφαρμόζεται πλήρως στην περίπτωση της οικονομίας του διαμοιρασμού, η οποία δεν πρέπει να εξαιρείται.

8.4.3

Η ΕΟΚΕ εκφράζει τη λύπη της γιατί το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και η Επιτροπή δεν τελειοποίησαν τη νέα Διοργανική συμφωνία, που υπέγραψαν στις 13 Απριλίου 2016, προς την κατεύθυνση που συνιστούσε η ΕΟΚΕ στην προαναφερθείσα γνωμοδότησή της για την αυτορρύθμιση και τη συρρύθμιση ως προς τα σημεία που αφορούσαν το ζήτημα αυτό στην προηγούμενη συμφωνία και γιατί το ζήτημα της αυτορρύθμισης και της συρρύθμισης περιορίζεται πλέον σε μια αόριστη αναφορά στην ανακοίνωση σχετικά με τη δέσμη για τη βελτίωση της νομοθεσίας, που παραπέμπει σε υποσημείωση όπου απαριθμούνται οι αρχές για την καλύτερη χρήση της αυτορρύθμισης και της συρρύθμισης και για την πλατφόρμα CoP, καθώς και κάποιες διάσπαρτες αναφορές στις κατευθυντήριες γραμμές και στην «εργαλειοθήκη».

8.4.4

Βέβαια, εάν υπάρχει ένας τομέας όπου ο ορισμός των προαναφερόμενων παραμέτρων αποδεικνύεται πλέον αναγκαίος για να αποκτήσει αξιοπιστία και να κερδίσει την εμπιστοσύνη των χρηστών του, αυτός είναι αναμφισβήτητα ο τομέας της οικονομίας του διαμοιρασμού, ο οποίος θα επωφεληθεί ιδιαιτέρως εάν αποκτήσει ένα υπεύθυνο πλαίσιο αυτορρύθμισης και συρρύθμισης με στέρεη δομή, σε ενωσιακό επίπεδο.

8.4.5

Αναμένεται, λοιπόν, με ενδιαφέρον η αναγγελθείσα «ευρωπαϊκή ατζέντα για τη συνεργατική οικονομία», ενώ καλείται ήδη η Επιτροπή να μην παραμελήσει τις πτυχές της ρύθμισης της δραστηριότητας αυτής, καθώς και του ρόλου που πρέπει να δοθεί στην αυτορρύθμιση και τη συρρύθμιση.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/45

Εισηγητής:

ο κ. Denis MEYNENT

1.1

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι πρωταρχικός στόχος του προγράμματος REFIT (1) είναι η βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και η κατάρτιση απλών, κατανοητών και συνεκτικών κανονιστικών πλαισίων, χωρίς να διακυβεύονται οι στρατηγικοί στόχοι που θεσπίζονται ούτε να θίγεται η προστασία των πολιτών, των καταναλωτών, των εργαζομένων και του κοινωνικού διαλόγου, ή του περιβάλλοντος.

1.2

Το ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο αποτελεί ουσιώδη παράγοντα ολοκλήρωσης και δεν πρόκειται για επιβάρυνση ή κόστος που μπορεί να ελαττωθεί. Απεναντίας, όταν είναι ισορροπημένο, συνιστά σημαντικό τεκμήριο διαφύλαξης, προστασίας και ασφάλειας δικαίου για όλους τους σχετικούς παράγοντες και τους ευρωπαίους πολίτες.

1.3

Οι εκτιμήσεις επιπτώσεων κάθε νομοθετικής πρότασης πρέπει να ενσωματώνονται και πρέπει να δίνεται στην κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική διάσταση -συμπεριλαμβανομένων των ΜμΕ- η σημασία που τους αρμόζει. Η ΕΟΚΕ κάνει έκκληση στο Κοινοβούλιο, στο Συμβούλιο και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμφωνήσουν σε μια κοινή μεθοδολογία σχετικά με την εκτίμηση επιπτώσεων, στην οποία θα μπορούν να βασίζονται τόσο η ΕΟΚΕ όσο και η Επιτροπή των Περιφερειών (ΕτΠ).

1.4

Η διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης, όπως και η διαβούλευση με τους εμπειρογνώμονες και τα ενδιαφερόμενα μέρη, πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο ανοικτές, να μην αντικαθιστούν, όμως, τις διαβουλεύσεις με τους κοινωνικούς εταίρους και με την ΕΟΚΕ.

1.5

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να εντάξει στις εργασίες της μια ετήσια αξιολόγηση, από ποσοτική και από ποιοτική άποψη, των βασικών εξόδων και οφελών των μέτρων του προγράμματος REFIT, μεταξύ άλλων σχετικά με το επίπεδο και την ποιότητα της απασχόλησης, την κοινωνική και περιβαλλοντική προστασία και την προστασία των καταναλωτών.

1.6

Η διαδικασία λήψης αποφάσεων πρέπει να παραμείνει όσο το δυνατόν πιο ευέλικτη και συναφής. Όλοι οι μηχανισμοί και τα φίλτρα που θα δημιουργηθούν για την επαλήθευση του βάσιμου των αποφάσεων δεν πρέπει να θίγουν την πολιτική απόφαση, η οποία πρέπει να παραμείνει κυριαρχική. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να καταπολεμηθεί η γραφειοκρατία της διαδικασίας λήψης αποφάσεων.

1.7

Η ΕΟΚΕ σημειώνει τη σύσταση της πλατφόρμας REFIT, εντολή της οποίας είναι να επιδιώξει την αύξηση της αποτελεσματικότητα της νομοθεσίας και την απλούστευση των διοικητικών κανόνων. Υπογραμμίζει ότι η πλατφόρμα πρέπει να αρκείται στην περιορισμένη εξέταση ενός αριθμού θεμάτων και να μην αντικαταστήσει τους συννομοθέτες ή τις υποχρεωτικές διαβουλεύσεις με την ΕΟΚΕ, δεδομένου ότι οι εργασίες της είναι διαφορετικού χαρακτήρα, και με τους κοινωνικούς εταίρους που προβλέπονται στις Συνθήκες. Καλεί την Επιτροπή να δημοσιοποιήσει τα κριτήρια προεπιλογής των προτάσεων που υποβάλλονται στην πλατφόρμα, να μεριμνήσει για την ισορροπία τους και να παράσχει διευκρινίσεις σχετικά με τη συνέχεια που δίδεται στις συστάσεις της πλατφόρμας, έτσι ώστε να καθίσταται δυνατή η ανιχνευσιμότητα των επιρροών.

1.8

Όσον αφορά την αντιπροσωπευτικότητα της πλατφόρμας REFIT, η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι η χορήγηση δύο επιπλέον εδρών θα της επέτρεπε να σεβαστεί πλήρως τη φύση της εντολής της αντικατοπτρίζοντας την κοινωνία πολιτών, όπως έχει καθήκον να κάνει. Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει, εξάλλου, την έλλειψη πανευρωπαϊκής εκπροσώπησης των πολύ μικρών, των μικρών και των μεσαίων επιχειρήσεων στην «ομάδα των ενδιαφερόμενων μερών» της πλατφόρμας και ζητεί την επανόρθωση αυτής της κατάστασης το ταχύτερο δυνατό.

1.9

Χάρη στο πλεονέκτημα της άμεσης επαφής με την τοπική πραγματικότητα, του εκτεταμένου δικτύου συνεργαζόμενων οργανώσεων σε εθνικό επίπεδο και της εμπειρογνωσίας των μελών της, η ΕΟΚΕ είναι σε θέση να συμβάλλει σημαντικά στις αξιολογήσεις επιπτώσεων που διεξάγονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ΕΟΚΕ προτίθεται να δώσει προτεραιότητα στις εκ των υστέρων ποιοτικές αξιολογήσεις που είναι σε θέση να προσδιορίσουν τον αντίκτυπο μιας νομοθετικής παρέμβασης ή μιας ευρωπαϊκής πολιτικής και να προβάλουν τα βιώματα και τις εντυπώσεις των ευρωπαίων οικονομικών και κοινωνικών εταίρων.

1.10

Στην περίπτωση της μεταφοράς ορισμένων οδηγιών, η ΕΟΚΕ επιθυμεί να συμβάλλει ιδιαιτέρως στην έκθεση πρωτοβουλίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την ετήσια έκθεση για την εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ από τα κράτη μέλη εντοπίζοντας τις προσθήκες των κρατών μελών κατά τη μεταφορά.

1.11

Η ΕΟΚΕ κάνει έκκληση το πρόγραμμα REFIT να αποτελέσει μια δράση με αμφίδρομη σημασία, ήτοι να μην προδικάζει, εκ των προτέρων, τον προσανατολισμό που πρέπει να δοθεί στο κανονιστικό πλαίσιο: επικύρωση, προσθήκη, συμπλήρωση, τροποποίηση ή κατάργηση μιας νομοθετικής πράξης.

1.12

Η ΕΟΚΕ δεν μπορεί να δεχτεί να δεσμευθεί όσον αφορά την εφαρμογή των στόχων μείωσης του κεκτημένου της ΕΕ επί ποσοτικής βάσης χωρίς να υπολογισθούν προηγουμένως όλες οι επιπτώσεις στην κοινωνική και περιβαλλοντική προστασία και στην προστασία των καταναλωτών.

1.13

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ μιας αυστηρότερης εκ των υστέρων αξιολόγησης των επιπτώσεων του κανονιστικού πλαισίου της ΕΕ στο πλαίσιο του κύκλου πολιτικής της ΕΕ, κυρίως όσον αφορά τα επακόλουθα στην ανάπτυξη και στην απασχόληση που υποδεικνύονται στην εκτίμηση επιπτώσεων που συνοδεύει την αρχική νομοθετική πρόταση. Οι εκ των υστέρων εκτιμήσεις πρέπει να διενεργούνται με πλουραλιστικό τρόπο, μετά την πάροδο εύλογου χρόνου από τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο.

2.1

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η νομοθεσία είναι ουσιώδους σημασίας για την επίτευξη των στόχων της Συνθήκης, καθώς και για την εδραίωση συνθηκών έξυπνης, βιώσιμης και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξης, υπέρ των πολιτών, των επιχειρήσεων και των εργαζομένων (2). Το κανονιστικό πλαίσιο συμβάλλει επίσης στη βελτίωση της ευημερίας, στην προστασία του γενικού συμφέροντος και των θεμελιωδών δικαιωμάτων, στην προώθηση κοινωνικής και περιβαλλοντικής προστασίας υψηλού επιπέδου και στη διαφύλαξη της ασφάλειας και προβλεψιμότητας δικαίου. Θα πρέπει να εμποδίζει τη στρέβλωση του ανταγωνισμού και το κοινωνικό ντάμπινγκ.

2.2

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι ο αντιπρόεδρος Timmermans υπενθύμισε επανειλημμένως ότι το πρόγραμμα REFIT δεν θα μπορούσε να οδηγήσει σε απορρύθμιση του κεκτημένου της ΕΕ ούτε σε ελάττωση του επιπέδου κοινωνικής προστασίας, προστασίας του περιβάλλοντος και των θεμελιωδών δικαιωμάτων (3).

2.3

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι το κανονιστικό πλαίσιο δημιουργεί έξοδα και διοικητικές επιβαρύνσεις, που μπορεί να αποδειχθούν δυσβάστακτα ή περιττά, αλλά και σημαντικά οφέλη για τους πολίτες, τις επιχειρήσεις και τις δημόσιες αρχές. Υπενθυμίζει ότι η έξυπνη νομοθεσία πρέπει να επιδιώκει πάντα την επίτευξη πραγματικής προστιθέμενης αξίας. Στο μέτρο του δυνατού, οι κανόνες της ΕΕ πρέπει να καταργούν τον φόρτο και όχι να τον αυξάνουν.

2.4

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι το πρόγραμμα «Βελτίωση της νομοθεσίας» πρέπει να επικεντρωθεί στην επαρκέστερη απόκριση της εσωτερικής αγοράς της ΕΕ: στοχευμένη εναρμόνιση, συνεπής εφαρμογή της αρχής της αμοιβαίας αναγνώρισης στους μη εναρμονισμένους τομείς, συρρύθμιση, αυτορρύθμιση και κανονικοποίηση. Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει εν προκειμένω ότι η στοχευμένη και έξυπνη εναρμόνιση της νομοθεσίας συμβάλλει στην άρση των φραγμών για την καλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Η εναρμόνιση των 28 εθνικών νομοθεσιών αποτελεί, για τις επιχειρήσεις και τους πολίτες της ΕΕ, σημαντική πηγή απλούστευσης και μείωσης του κανονιστικού και διοικητικού φόρτου.

2.5

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι πρωταρχικός στόχος του προγράμματος REFIT είναι η βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και η κατάρτιση απλών, κατανοητών και συνεκτικών κανονιστικών πλαισίων, χωρίς να διακυβεύονται οι στρατηγικοί στόχοι που θεσπίζονται ούτε να θίγεται η προστασία των πολιτών, των καταναλωτών, των εργαζομένων και του κοινωνικού διαλόγου, ή του περιβάλλοντος.

2.6

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει εν προκειμένω ότι θεωρεί σημαντικό η υπό εξέταση νομοθεσία και ο φόρτος που προκαλεί να έχουν χρήσιμο χαρακτήρα, να παρέχουν οφέλη μεγαλύτερα των εξόδων που δημιουργούν, να έχουν αναλογικό χαρακτήρα και να προσφέρουν επαρκή ασφάλεια δικαίου.

2.7.1

Η ΕΟΚΕ σημειώνει την υπογραφή της διοργανικής συμφωνίας «Βελτίωση της νομοθεσίας» που επετεύχθη μεταξύ των τριών θεσμικών οργάνων στις 13 Απριλίου 2016.

2.7.2

Η ΕΟΚΕ χαιρετίζει κυρίως το γεγονός ότι τα τρία θεσμικά όργανα αναγνώρισαν πως το σύστημα εκτίμησης επιπτώσεων αποτελεί μέσο που πρέπει να τους βοηθά ώστε να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις και πως δεν αντικαθιστά τις πολιτικές αποφάσεις (4).

2.7.3

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι η Επιτροπή συμπεριλαμβάνει στο πλαίσιο των ολοκληρωμένων, ισορροπημένων και πλουραλιστικών εκτιμήσεων επιπτώσεών της εναλλακτικές λύσεις σχετικά με το κόστος της μη Ευρώπης και τον αντίκτυπο των διαφορετικών επιλογών στην ανταγωνιστικότητα, καθώς και τον αντίκτυπο των προτάσεων στις ΜΜΕ και στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, όπως και την ψηφιακή και εδαφική διάσταση (5).

2.7.4

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι η Επιτροπή δύναται να ολοκληρώνει την εκτίμηση επιπτώσεων με δική της πρωτοβουλία ή κατόπιν αίτησης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή του Συμβουλίου, εκφράζει, όμως, τη λύπη της για το ότι κάθε θεσμικό όργανο αποφασίζει μόνο του τον τρόπο με τον οποίο θα οργανώσει τις εργασίες αξιολόγησης. Η ΕΟΚΕ κάνει έκκληση στα τρία θεσμικά όργανα να συμφωνήσουν σε μια κοινή μεθοδολογία σχετικά με την εκτίμηση επιπτώσεων, στην οποία θα μπορούν να βασίζονται τόσο η ΕΟΚΕ όσο και η ΕτΠ για τις τροπολογίες τους.

2.7.5

Κατά την άποψη της ΕΟΚΕ, οι εκτιμήσεις επιπτώσεων πρέπει να πραγματοποιούνται στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων. Ωστόσο, εφόσον προβλέπεται η προσφυγή σε ιδιώτες συμβούλους για συγκεκριμένους λόγους, η ΕΟΚΕ εμμένει στα εξής:

2.8.1

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι η διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη και τους εμπειρογνώμονες δεν πρέπει να αντικαταστήσει ούτε τη διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους, με την ΕΟΚΕ και την Επιτροπή των Περιφερειών, οι οποίοι παρεμβαίνουν σε πολύ συγκεκριμένες στιγμές του νομοθετικού κύκλου και με καθορισμένες από τη ΣΛΕΕ προθεσμίες, ούτε τις υφιστάμενες διαβουλεύσεις σε εθνικό επίπεδο οι οποίες πρέπει να στηρίζονται στην ενισχυμένη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων. Υπογραμμίζει ότι η κατάλληλη χαρτογράφηση των ενδιαφερόμενων μερών είναι ουσιώδους σημασίας για την ορθή εκπροσώπηση των παραγόντων και για μια ποιοτική διαδικασία διαβούλευσης, και καλεί την Επιτροπή να στηριχθεί στο μητρώο διαφάνειας για να το επιτύχει αυτό.

2.8.2

Η ΕΟΚΕ ζητεί η διαδικασία διαβούλευσης να πραγματοποιείται με την επιφύλαξη του διαρθρωμένου διαλόγου των πολιτών (άρθρο 11 παράγραφος 2 της ΣΕΕ) ή των διαβουλεύσεων που πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένα πλαίσια, όπως η διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου (συνδικάτα και εργοδοτικές οργανώσεις) (άρθρο 154 της ΣΛΕΕ) ή η διαβούλευση με τα συμβουλευτικά όργανα, όπως η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (άρθρο 304 της ΣΛΕΕ).

2.8.3

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι, κατά τη «χαρτογράφηση των ενδιαφερόμενων μερών», πρέπει να διασφαλίζεται η κατάλληλη κατανομή, τόσο από γεωγραφική άποψη όσο και ανά ομάδα-στόχο, με ιδιαίτερη προσοχή στις ομάδες που υποεκπροσωπούνται. Θα πρέπει να καθιερωθεί ένα σύστημα αιτιολογημένης στάθμισης για την ανάλυση των απαντήσεων που συγκεντρώνονται στο πλαίσιο των διαβουλεύσεων (6).

2.9.1

Η ΕΟΚΕ λαμβάνει υπό σημείωση τους γενικούς στόχους του προγράμματος REFIT που έχει αναπτύξει η Επιτροπή και υπενθυμίζει σχετικά τις γνωμοδοτήσεις της (7) για το πρόγραμμα «Βελτίωση της νομοθεσίας» και «Έξυπνη νομοθεσία». Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι μια «έξυπνη νομοθεσία» δεν απαλλάσσει από την υποχρέωση τήρησης της νομοθεσίας σχετικά με την προστασία των πολιτών, των καταναλωτών και των εργαζομένων, των κανόνων σχετικά με την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών ή των περιβαλλοντικών προδιαγραφών και δεν μπορεί να εμποδίζει την επιδίωξη βελτιώσεων. Οφείλει επίσης να σέβεται την κοινωνική διάσταση της εσωτερικής αγοράς, όπως προβλέπεται στη Συνθήκη, ιδίως όσον αφορά τη μεταφορά στο εθνικό δίκαιο των συμφωνιών που έχουν αποτελέσει αντικείμενο διαπραγματεύσεων στα πλαίσια του ευρωπαϊκού κοινωνικού διαλόγου.

2.9.2

Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι η Επιτροπή επιδιώκει τη βελτίωση της διαδικασίας και της ποιότητας των μέσων που αποσκοπούν στη διασφάλιση της βέλτιστης δυνατής παρακολούθησης της εφαρμογής.

2.9.3

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να εντάξει στις εργασίες της μια ετήσια αξιολόγηση, από ποσοτική και από ποιοτική άποψη, των βασικών εξόδων και οφελών των μέτρων του προγράμματος REFIT, μεταξύ άλλων σχετικά με το επίπεδο και την ποιότητα της απασχόλησης, την κοινωνική και περιβαλλοντική προστασία και την προστασία των καταναλωτών.

2.9.4

Η ΕΟΚΕ διευκρινίζει ότι η βελτίωση της νομοθεσίας δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκαθιστά τις πολιτικές αποφάσεις.

2.10.1

Η ΕΟΚΕ σημειώνει τη σύσταση της πλατφόρμας REFIT στην οποία συμμετέχει, στόχος της οποίας είναι η ανάλυση των προτάσεων που αποσκοπούν στη μείωση του περιττού διοικητικού και κανονιστικού φόρτου και η διευκόλυνση της εφαρμογής της ευρωπαϊκής νομοθεσίας στα κράτη μέλη. Σημειώνει ότι ο κοινωνικός διάλογος και οι αρμοδιότητες των κοινωνικών εταίρων έχουν αφαιρεθεί από το πεδίο αρμοδιοτήτων της πλατφόρμας.

2.10.2

Η ΕΟΚΕ παρατηρεί, ωστόσο, ότι η πλατφόρμα πρέπει:

2.10.3

Η ΕΟΚΕ αναμένει, επίσης, τα εξής:

2.10.4

Η ΕΟΚΕ εφιστά την προσοχή στο ότι ο μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων στην εν λόγω πλατφόρμα, η πολύ διαφορετική φύση των παρεμβαινόντων (κράτη μέλη, κοινωνική εταίροι, ΜΚΟ, μέλη της κοινωνίας των πολιτών), το πολύ ευρύ πεδίο θεμάτων που περιλαμβάνονται στην ημερήσια διάταξη, καθώς και η περιορισμένη συχνότητα των συνεδριάσεων έχουν ως αποτέλεσμα τη δυσκολία διεξαγωγής λεπτομερών συζητήσεων επί των συστάσεων που επεξεργάζεται η πλατφόρμα.

2.11.1

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει εν προκειμένω ότι έχει μόνο μία έδρα και συμμετέχει στις εργασίες βάσει εκ περιτροπής εναλλαγής μεταξύ των τριών ομάδων, παρότι συνιστά θεσμικό όργανο συγκροτημένο από τις Συνθήκες, αντιπροσωπευτικό της πολυμορφίας της ΕΕ.

2.11.2

Η ΕΟΚΕ εκτιμά, συνεπώς, ότι η χορήγηση δύο συμπληρωματικών εδρών θα καθιστούσε δυνατό τον σεβασμό του τριμερούς χαρακτήρα και της εντολής του θεσμικού οργάνου, και κατ’ αυτόν τον τρόπο την εκπροσώπηση της κοινωνίας πολιτών, που αποτελεί καθήκον της.

2.11.3

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει την έλλειψη πανευρωπαϊκής εκπροσώπησης των πολύ μικρών, των μικρών και των μεσαίων επιχειρήσεων στην «ομάδα των ενδιαφερόμενων μερών» της πλατφόρμας και ζητεί την επανόρθωση αυτής της κατάστασης το ταχύτερο δυνατό.

2.12.1

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή:

3.1.1

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι πρέπει να θεωρείται θεσμικός εταίρος εν όλω και όχι ως υποκατηγορία των ενδιαφερόμενων μερών με πολλαπλά, ποικίλα και αντιφατικά συμφέροντα.

3.1.2

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι, χάρη στο πλεονέκτημα της άμεσης επαφής με την τοπική πραγματικότητα, του εκτεταμένου δικτύου συνεργαζόμενων οργανώσεων σε εθνικό επίπεδο και της εμπειρογνωσίας των μελών της, είναι σε θέση να συμβάλει σημαντικά στην άσκηση αυτής της δραστηριότητας αξιολόγησης.

3.1.3

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι η εν λόγω δραστηριότητα αξιολόγησης θα ενισχύσει τις σχέσεις της με τις διάφορες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και θα της επιτρέπει να εδραιώσει περαιτέρω τον ρόλο που διαδραματίζει ως γέφυρα μεταξύ των θεσμικών οργάνων και των εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών.

3.1.4

Η ΕΟΚΕ διευκρινίζει ότι η αξιολόγηση θα εκφράζεται με τη μορφή συστάσεων σχετικά με την πολιτική, οι οποίες θα αποδεικνύουν τις βασικές επιπτώσεις της υπό εξέταση πολιτικής στην κοινωνία των πολιτών προτείνοντας την καλύτερη οδό που πρέπει να ακολουθηθεί στο μέλλον.

3.1.5

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στις εκ των υστέρων ποιοτικές αξιολογήσεις που είναι σε θέση να προσδιορίσουν τον αντίκτυπο μιας νομοθετικής παρέμβασης ή μιας ευρωπαϊκής πολιτικής και να προβάλουν τα βιώματα και τις εντυπώσεις των ευρωπαίων οικονομικών και κοινωνικών εταίρων.

3.1.6

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι οι εκ των υστέρων αξιολογήσεις της Επιτροπής και του Κοινοβουλίου, στις οποίες θα συμβάλει, θα χρησιμεύσουν ως βάση για κάποια νομοθετική τροποποίηση ή για μια νέα νομοθεσία επί της οποίας θα ζητηθεί η γνώμη της ΕΟΚΕ.

3.1.7

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι με τον τρόπο αυτό η ΕΟΚΕ θα μπορέσει να ενταχθεί πλήρως στον νομοθετικό κύκλο και να αυξήσει τις δυνατότητες να συμβάλλει στον καθορισμό των μελλοντικών στρατηγικών της Ένωσης.

3.2.1

Τα κράτη μέλη προσθέτουν ενίοτε, στο πλαίσιο της μεταφοράς των οδηγιών στο εθνικό δίκαιο, στοιχεία που δεν συνδέονται σε καμία περίπτωση με την οικεία νομοθεσία της ΕΕ· η ΕΟΚΕ εκτιμά, συνεπώς, ότι οι εν λόγω προσθήκες θα πρέπει να υποδεικνύονται στην πράξη ή στις πράξεις μεταφοράς, ή στη συναφή τεκμηρίωση (8). Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι ο όρος «gold-plating», που αναφέρεται στον «κανονιστικό υπερθεματισμό», αποτελεί μια έκφραση την οποία δεν πρέπει να χρησιμοποιεί καθώς στιγματίζει ορισμένες εθνικές πρακτικές αποκλείοντας μια διαφοροποιημένη και ευέλικτη προσέγγιση.

3.2.2

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, σε περιπτώσεις ελάχιστης εναρμόνισης, τα κράτη μέλη πρέπει να διατηρούν το δικαίωμα να προβλέπουν, στο εσωτερικό τους δίκαιο, διατάξεις που έχουν ως στόχο την προώθηση της απασχόλησης, τη βελτίωση των διαβίωσης και εργασίας, την κατάλληλη κοινωνική προστασία, ένα υψηλό και διαρκές επίπεδο απασχόλησης και την καταπολέμηση του αποκλεισμού (9), την προαγωγή και την ανάπτυξη των ΜμΕ, καθώς και υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου ή του καταναλωτή (10), αλλά και την προστασία του περιβάλλοντος (11), χωρίς, ωστόσο, να δημιουργούν περιττούς φραγμούς κανονιστικού ή διοικητικού χαρακτήρα, και ότι θα πρέπει να προτιμούν, ει δυνατόν, τους κανονισμούς έναντι των οδηγιών.

3.2.3

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι η προσπάθεια για τη μέγιστη εναρμόνιση όσον αφορά νομοθετικές προτάσεις οδηγεί πολύ συχνά σε ένα ευρύ φάσμα παρεκκλίσεων και εξαιρέσεων με αποτέλεσμα τη δημιουργία και νομιμοποίηση περαιτέρω φραγμών για την εσωτερική αγορά.

3.2.4

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι μπορεί να διαδραματίσει χρήσιμο διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ των νομοθετών και των χρηστών της νομοθεσίας της ΕΕ και να συμβάλει συγκεκριμένα την έκθεση πρωτοβουλίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την ετήσια έκθεση για την εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ από τα κράτη μέλη εντοπίζοντας τις προσθήκες των κρατών μελών κατά τη μεταφορά, και εκτιμά εν προκειμένω ότι η μελέτη του Παρατηρητηρίου της Ενιαίας Αγοράς με θέμα «Η επίδραση της οδηγίας για τις υπηρεσίες στον κατασκευαστικό τομέα» (12), καθώς και η μελέτη του Παρατηρητηρίου της Ενιαίας Αγοράς σχετικά με την ανεργία των νέων (13), που αποτελούν δύο μόνο παραδείγματα, θα μπορούσαν να αποβούν χρήσιμες ως προς τη μεθοδολογία.

3.3.1

Η ΕΟΚΕ κάνει έκκληση το πρόγραμμα REFIT να αποτελέσει μια δράση με αμφίδρομη σημασία, ήτοι να μην προδικάζει, εκ των προτέρων, τον προσανατολισμό που πρέπει να δοθεί στο κανονιστικό πλαίσιο: προσθήκη, συμπλήρωση, τροποποίηση ή κατάργηση μιας νομοθετικής πράξης.

3.3.2

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με το γεγονός ότι η Επιτροπή θα προβαίνει σε διαρκή διασαφήνιση και επαναξιολόγηση του κεκτημένου της ΕΕ, εξετάζοντας κυρίως τη συνάφεια και την προστιθέμενη αξία των νομοθετικών και μη νομοθετικών πράξεων της ΕΕ.

3.3.3

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι ο ολοκληρωμένος και ολιστικός χαρακτήρας των εκτιμήσεων επιπτώσεων είναι θεμελιώδους σημασίας και ότι η Επιτροπή δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στη διάσταση της ανταγωνιστικότητας· θεωρεί ότι πρέπει να λαμβάνεται δεόντως υπόψη η προστιθέμενη αξία της παρέμβασης της ΕΕ και ότι η ανάλυση κόστους-οφέλους πρέπει να περιέχει όλες τις πτυχές, συμπεριλαμβανομένου του κόστους αδράνειας.

3.3.4.1

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι ο πολλαπλασιασμός των κριτηρίων εκτίμησης επιπτώσεων δεν πρέπει να οδηγεί την Επιτροπή σε αδράνεια ή σε άρνηση μιας πρωτοβουλίας διότι δεν πληρούνται ένα ή περισσότερα κριτήρια· εκτιμά, συνεπώς, ότι η Επιτροπή πρέπει να σταθμίζει τα κριτήρια μεταξύ τους και επίσης ότι το πλήθος των κριτηρίων δεν πρέπει να οδηγεί σε μια μορφή γραφειοκρατίας της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και σε νομοθετική αποχή.

3.3.4.2

Η ΕΟΚΕ αποδίδει ιδιαίτερη προσοχή στην αρχή «Σκέψου πρώτα σε μικρή κλίμακα» («Think Small First») και στον έλεγχο των ΜμΕ, συγκεκριμένα στο πλαίσιο της γνωμοδότησης που εξέδωσε με θέμα Small Business Act (14), εκτιμά, όμως, ότι δεν είναι σκόπιμο να παρέχονται γενικές εξαιρέσεις στις πολύ μικρές επιχειρήσεις και ότι θα ήταν πιο συνετό να υιοθετείται, όσον αφορά τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, μια προσέγγιση κατά περίπτωση, βάσει ενδελεχούς εκτίμησης επιπτώσεων.

3.3.4.3

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι συμφωνεί να συνοδεύονται οι προτάσεις της Επιτροπής από αναλυτικές εκτιμήσεις επιπτώσεων βασισμένες σε πειστικά στοιχεία («evidence-based»), αλλά υπογραμμίζει ότι εναπόκειται στον νομοθέτη της Ένωσης να ασκεί την οικεία εξουσία εκτιμήσεως επιδιώκοντας να επιτύχει κάποια ισορροπία μεταξύ αφενός της προστασίας της υγείας, του περιβάλλοντος και των καταναλωτών και, αφετέρου, των οικονομικών συμφερόντων των επιχειρηματιών, στα πλαίσια της επιδίωξης του σκοπού που επιτάσσει η Συνθήκη, να εξασφαλίσει δηλαδή ένα υψηλό επίπεδο προστασίας της υγείας και του περιβάλλοντος (15).

3.3.4.4

Η ΕΟΚΕ διευκρινίζει ότι η εν λόγω δράση θα μπορούσε επίσης να αφορά την ποσοτικοποίηση του κανονιστικού και διοικητικού φόρτου, δεδομένου ότι:

3.3.4.5

Η ΕΟΚΕ δεν μπορεί να δεχτεί να δεσμευθεί όσον αφορά την εφαρμογή των στόχων μείωσης του κεκτημένου της ΕΕ επί ποσοτικής βάσης χωρίς να υπολογισθούν προηγουμένως όλες οι επιπτώσεις στην κοινωνική και περιβαλλοντική προστασία και στην προστασία των καταναλωτών.

3.3.4.6

Όσον αφορά την εκτίμηση σωρευτικού κόστους (CCA), η ΕΟΚΕ διευκρινίζει ότι, κατά την εκ των προτέρων ή εκ των υστέρων αξιολόγηση από την Επιτροπή του αντικτύπου μιας ευρωπαϊκής νομοθετικής πράξης, η Επιτροπή πρέπει να λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι τα εν λόγω νέα έξοδα προστίθενται στα υφιστάμενα έξοδα συμμόρφωσης και εφαρμογής. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι το σωρευτικό κόστος συνδέεται με τον υπολογισμό του δημοσιονομικού κόστους που βαρύνει τη νομοθεσία ενός συγκεκριμένου τομέα, διευκρινίζει, όμως, ότι η εν λόγω εκτίμηση δεν δύναται να είναι τέτοια που να απαλλάσσει, εν όλω ή εν μέρει, έναν τομέα.

3.3.5.1

Η ΕΟΚΕ ανησυχεί για το γεγονός ότι η συζήτηση ξεφεύγει ολοένα και περισσότερο από τη διαδικασία, πριν από την παρέμβαση των συννομοθετών και των κοινωνικών εταίρων, που κινδυνεύουν έτσι να εκδιωχθούν από τον διάλογο, ο οποίος θα λάμβανε χώρα ούτως ή άλλως δίχως αυτούς.

3.3.6.1

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι οι εκ των υστέρων αξιολογήσεις είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικές με την εκ των προτέρων αξιολόγηση· ζητεί από την Επιτροπή να παρουσιάσει εν προκειμένω έναν μεθοδολογικό οδηγό σχετικά με τα κριτήρια βιώσιμης ανάπτυξης.

3.3.6.2

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ μιας αυστηρότερης εκ των υστέρων αξιολόγησης των επιπτώσεων του κανονιστικού πλαισίου της ΕΕ στο πλαίσιο του κύκλου πολιτικής της ΕΕ, κυρίως όσον αφορά τα επακόλουθα στην ανάπτυξη και στην απασχόληση που υποδεικνύονται στην εκτίμηση επιπτώσεων που συνοδεύει την αρχική νομοθετική πρόταση.

3.3.6.3

Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι οι εκ των υστέρων εκτιμήσεις πρέπει να διενεργούνται με πλουραλιστικό τρόπο, μετά την πάροδο εύλογου χρονικού διαστήματος από τη λήξη της προθεσμίας μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο.

3.3.6.4

Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι οι εκ των υστέρων αξιολογήσεις αποτελούν σημαντικά εργαλεία ανάλυσης και ότι τα συμπεράσματα που εξάγονται από αυτές μπορούν να τροφοδοτήσουν άμεσα μια πιθανή εκτίμηση επιπτώσεων για την αναθεώρηση της νομοθετικής πράξης.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/54

Εισηγήτρια:

η κ. Kathleen WALKER SHAW

1.1

Ο χαρακτήρας της εργασίας και των εργασιακών σχέσεων εξελίσσεται ταχύτατα. Η πρόκληση για την ΕΕ συνίσταται στην ενθάρρυνση της καινοτομίας, των τεχνολογικών εξελίξεων και της δημιουργικότητας, καθώς και η παροχή θετικού αποτελέσματος για μια βιώσιμη και ανταγωνιστική κοινωνική οικονομία της αγοράς. Ο αντίκτυπος αυτών των εξελίξεων στην αγορά και τα πρότυπα εργασίας, την οικονομία, τα συστήματα φορολογίας και κοινωνικής ασφάλισης και τον αξιοπρεπή μισθό πρέπει να αξιολογηθεί. Η δημιουργία ίσων όρων ανταγωνισμού και δίκαιης ψηφιακής οικονομίας για εργαζομένους και επιχειρήσεις ανεξαρτήτως μεγέθους ή κλάδου, καθώς και η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων, αποτελούν κάποιες από τις σημαντικότερες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Η Ευρώπη και οι κοινωνικοί εταίροι της καλούνται να επιτελέσουν καθοριστικό ρόλο προκειμένου η διαδικασία αυτή να οδηγήσει σε θετικό, δίκαιο και βιώσιμο αποτέλεσμα και να αντιμετωπιστούν τυχόν ασάφειες όσον αφορά τα δικαιώματα και την προστασία.

1.2

Η ΕΟΚΕ θεωρεί προτεραιότητα την προστασία της ποιότητας και της δημοσιονομικής βιωσιμότητας των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας σε όλη την ΕΕ και καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη, σε διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους, να διενεργήσουν έρευνα σχετικά με τις βέλτιστες πρακτικές ως βάση για την ανάπτυξη μοντέλων κοινωνικής πρόνοιας προσαρμοσμένων ώστε να καλύπτουν πιο ευέλικτες αγορές εργασίας και να εξασφαλίζουν τη συμμετοχή σε ικανά επίπεδα κοινωνικής προστασίας για ολόκληρο το εργατικό δυναμικό, συμπεριλαμβανομένων των ανεξάρτητων εργαζομένων που δεν καλύπτονται από το παραδοσιακό σύστημα πρόνοιας. Αυτό θα πρέπει να συνυπολογιστεί κατά την ανάπτυξη του πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων της ΕΕ. Επιδοκιμάζουμε το γεγονός ότι η ΕΟΚΕ εξετάζει το έγγραφο σε ξεχωριστή γνωμοδότηση.

1.3

Η ΕΟΚΕ προτείνει περαιτέρω ανάλυση του αντικτύπου των εν λόγω εξελίξεων στις δεξιότητες καθώς και αξιολόγηση των παροχών που έχουν στη διάθεσή τους οι εργαζόμενοι για διά βίου κατάρτιση, επανεξειδίκευση και αναβάθμιση των δεξιοτήτων στο πλαίσιο των νέων αυτών εργασιακών σχέσεων προς αποφυγή τυχόν υποβάθμισης των εν λόγω καινοτομιών ή αρνητικών επιπτώσεων στα προσόντα και εξασφάλιση καλύτερων ευκαιριών απασχόλησης. Η προώθηση και η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων για όλους πρέπει να αποτελούν προτεραιότητα για την ΕΕ.

1.4

Η ΕΟΚΕ πιστεύει πως απαιτούνται περισσότερα δεδομένα και αναλύσεις σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με την έκταση της εργασίας βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού, τα χαρακτηριστικά των εργαζομένων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού, τις παραλλαγές των νέων μορφών εργασίας όπως οι συμβάσεις μηδενικών ωρών ή περιστασιακής απασχόλησης και των νέων επαγγελμάτων, τις συμβάσεις αστικού δικαίου, το μέγεθος της «οικονομίας πλατφόρμας», τους τομείς στους οποίους δραστηριοποιείται και τη γεωγραφική της κατανομή στο σύνολο της ΕΕ. Αυτό θα επιτρέψει την εκτίμηση των αναγκών των επιχειρήσεων και των εργαζομένων κατά τη χρήση αυτών των μορφών απασχόλησης.

1.5

Πρέπει να συγκεντρώνονται συστηματικότερα στατιστικά στοιχεία σχετικά με τις εν λόγω εξελίξεις μέσω ευρωπαϊκών δημοσκοπήσεων για την εργασία και μέσω εκθέσεων για την αγορά εργασίας που προσδιορίζουν τις βέλτιστες πρακτικές όπου υπάρχουν. Έτσι θα καταστεί δυνατή η παρακολούθηση του αντικτύπου των νέων μορφών εργασιακών σχέσεων στην αγορά εργασίας και στην οικονομία, καθώς και η εκτίμηση της συμβολής τους στη δημιουργία βιώσιμων ποιοτικών θέσεων εργασίας και ανάπτυξης προκειμένου να ενημερώνεται η ανάπτυξη της πολιτικής απασχόλησης της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Το πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020» και άλλες σχετικές γραμμές χρηματοδότησης της ΕΕ πρέπει να χρηματοδοτήσουν αυτήν την έρευνα.

1.6

Απαιτούνται επίσης διαχρονικά δεδομένα προκειμένου να προσδιοριστούν οι διά βίου επιπτώσεις των νέων μορφών εργασίας και ο αντίκτυπός τους στη βιωσιμότητα της εργασίας καθ' όλη τη διάρκεια ζωής (1). Είναι επίσης σημαντικό να προσδιοριστεί ο βαθμός στον οποίο χωρίζονται ανά φύλο ή σχετίζονται με άλλες δημογραφικές μεταβλητές (όπως ηλικία, αναπηρία, εθνικότητα και καθεστώς μετανάστη).

1.7

Πρέπει να αποσαφηνιστεί επειγόντως το νομικό καθεστώς των νέων διαμεσολαβητών της αγοράς εργασίας, όπως οι διαδικτυακές πλατφόρμες, προκειμένου να είναι σε θέση να αναγνωρίζονται στα επίσημα στατιστικά στοιχεία, να παρακολουθείται η ανάπτυξή τους και να προσδιορίζεται ποια πρότυπα, ποιες υποχρεώσεις, ποιες ευθύνες και ποιοι κανόνες λειτουργίας θα πρέπει να ισχύουν, καθώς και ποιοι ρυθμιστικοί φορείς θα πρέπει να είναι υπεύθυνοι για την επιθεώρηση και την επιβολή, αναγνωριζομένου ταυτόχρονα ότι αυτές οι πλατφόρμες μπορούν να αποτελέσουν πηγή καινοτομίας, ευκαιριών απασχόλησης και οικονομικής ανάπτυξης.

1.8

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διενεργεί επί του παρόντος διαβούλευση σχετικά με την οδηγία για τη γραπτή δήλωση (2) και περιμένει πως, εφόσον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίσει να επανεξετάσει την εν λόγω νομοθεσία, η αντιμετώπιση των νέων μορφών εργασιακών σχέσεων θα περιλαμβάνεται στις προτάσεις. Πιο συγκεκριμένα, ευελπιστεί πως θα παρασχεθούν διευκρινίσεις σχετικά με τις νέες μορφές εργασίας και εργασιακών σχέσεων, με παράλληλη συνεκτίμηση των αναγκών των ΜΜΕ. Θα μπορούσε επίσης να εξεταστεί το ενδεχόμενο να επεκταθεί το πεδίο εφαρμογής ώστε να καλύπτει τους «εργαζομένους», να παρέχονται γραπτές δηλώσεις από την πρώτη ημέρα και να δηλώνεται ένας ελάχιστος αριθμός ωρών προκειμένου να καταργηθούν οι συμβάσεις απασχόλησης μηδενικών ωρών.

1.9

Η ΕΟΚΕ συνιστά, αναφορικά με τις διαδικτυακές πλατφόρμες, τον πληθοπορισμό, τους οικονομικά εξαρτώμενους αυτοαπασχολούμενους και άλλες νέες μορφές αυτοαπασχόλησης, να αντιμετωπιστούν τα ζητήματα που αφορούν τη ρύθμιση των δραστηριοτήτων των διαμεσολαβητών, την ευθύνη για ατυχήματα, την αποζημίωση και τις βλάβες υπηρεσίας προκειμένου να προστατευθούν οι εργαζόμενοι, οι καταναλωτές και το κοινό γενικότερα. Πρέπει να αποσαφηνιστεί η δυνατότητα εφαρμογής των υφιστάμενων κανονισμών της ΕΕ σχετικά με την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία για αυτές τις νέες μορφές απασχόλησης, να θεσπιστούν διαδικασίες αντιμετώπισης παραβιάσεων των εν λόγω κανονισμών, να ορισθούν αρμοδιότητες επιθεώρησης, καθώς και ασφάλιση αστικής ευθύνης για τους εργαζομένους, τους καταναλωτές και το κοινό.

1.10

Πρέπει να διασφαλιστεί για τις επιθεωρήσεις εργασίας ρόλος που να καλύπτει τις μορφές απασχόλησης που εμπίπτουν στο πεδίο αρμοδιοτήτων τους και να παρέχονται κατάλληλοι πόροι, αρμοδιότητες και κατάρτιση στους επιθεωρητές εργασίας. Η ανάπτυξη συνεργιών με τα συνδικάτα, τις καταναλωτικές ή άλλες αντιπροσωπευτικές οργανώσεις θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμη για την αντιμετώπιση των προβληματισμών του κοινού και την εξασφάλιση έννομης προστασίας. Η ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών θα αποτελέσει σημαντικό στοιχείο της εν λόγω διαδικασίας.

1.11

Θα πρέπει επίσης να αναλυθεί ο αντίκτυπος στην κάλυψη των συλλογικών διαπραγματεύσεων στους τομείς που έχουν πληγεί, δεδομένου ότι πολλοί εργαζόμενοι θα μπορούσαν να τεθούν εκτός των δομών συλλογικών διαπραγματεύσεων και να μην εκπροσωπούνται από συνδικαλιστικές οργανώσεις. Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για το γεγονός ότι, στις περιπτώσεις όπου οι εργαζόμενοι θεωρούνται αυτοαπασχολούμενοι, ενδέχεται να τεθεί υπό αμφισβήτηση το δικαίωμά τους στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι εάν η ένωσή τους θα μπορούσε να θεωρηθεί σχηματισμός καρτέλ, με κίνδυνο να αντιβαίνει στους κανόνες περί πρακτικών αθέμιτου ανταγωνισμού της ΕΕ. Αυτός ο κίνδυνος, που θα μπορούσε να υπονομεύσει αυτό το θεμελιώδες δικαίωμα, πρέπει να αντιμετωπιστεί και να αντισταθμιστεί. Απαιτείται καθοδήγηση όσον αφορά την εφαρμογή των κανόνων ανταγωνισμού σε αυτοαπασχολούμενους εργαζομένους με καθεστώς που προσομοιάζει σε υπαλληλική σχέση. Σε αυτό το πλαίσιο, η χρήση του όρου «εργαζόμενος» όπως νοείται από τη ΔΟΕ αντί του στενότερα νοούμενου «υπαλλήλου», θα μπορούσε να βοηθήσει να κατανοηθεί καλύτερα πώς εφαρμόζονται οι θεμελιώδεις αρχές και τα θεμελιώδη δικαιώματα στην εργασία (3), η άσκηση των οποίων δεν θα πρέπει να παρεμποδίζεται από τους κανόνες ανταγωνισμού της ΕΕ.

1.12

Η ΕΟΚΕ ζητεί να διερευνηθεί το συμβατικό καθεστώς των εργαζομένων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού και άλλες νέες μορφές εργασιακών σχέσεων, καθώς και οι υποχρεώσεις των διαμεσολαβητών, λαμβάνοντας υπόψη την ικανότητα των εργαζομένων να διαπραγματεύονται ή να καθορίζουν την αμοιβή, τις ώρες και τις συνθήκες εργασίας, τις άδειες, τις συντάξεις, τα δικαιώματα της μητρότητας, την υπ' ευθύνη του εργοδότη υγειονομική ασφάλιση και άλλα εργασιακά δικαιώματα και να προστατεύουν την κυριότητα της παραγόμενης πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαιτούνται επίσης κατευθυντήριες γραμμές για τη διευκρίνηση τυχόν ασαφειών σχετικά με το καθεστώς απασχόλησης ως προς τη φορολογία και την κοινωνική ασφάλιση.

1.13

Η ΕΟΚΕ συνιστά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο ΟΟΣΑ και η ΔΟΕ να συνεργαστούν με τους κοινωνικούς εταίρους με στόχο τη θέσπιση κατάλληλων διατάξεων για αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και προστασίας των εργαζομένων στον κυβερνοχώρο και των εργαζομένων που απασχολούνται στο πλαίσιο άλλων νέων εργασιακών σχέσεων. Η ΕΟΚΕ φρονεί πως η ανάπτυξη προσέγγισης σε επίπεδο ΕΕ θα είναι επωφελής, επισημαίνοντας παράλληλα ότι η πλειονότητα των δράσεων πρέπει να υλοποιηθεί σε επίπεδο κράτους, κλάδου ή χώρου εργασίας.

1.14

Όπως έχουν επισημάνει οι ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι, είναι σημαντικό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να σχεδιάσει το θεματολόγιο της εργασιακής της πολιτικής κατά τρόπο που θα υποστηρίζει τον ψηφιακό μετασχηματισμό των οικονομιών και των αγορών εργασίας μας. Ταυτόχρονα, πρέπει να επιδιώκει τη μεγιστοποίηση των ευκαιριών ποιοτικής απασχόλησης από την ψηφιοποίηση των οικονομιών μας. Οι πολιτικές της αγοράς εργασίας πρέπει επίσης να αποσκοπούν στην προστασία και την επανεξειδίκευση/αναβάθμιση των δεξιοτήτων όσων επηρεάζονται από την ψηφιοποίηση. Η ΕΟΚΕ συνιστά την καθιέρωση αποτελεσματικών δικαιωμάτων και προνοιών, παρακολούθησης και επιβολής προκειμένου να αποφευχθεί η διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων και η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος και να διασφαλιστεί το βιώσιμο δυναμικό οικονομικής ανάπτυξης σε όλη την ΕΕ.

1.15

Η ΕΟΚΕ προτείνει να εξετάσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη ευρωπαϊκών πλατφορμών έτσι ώστε η αξία που παράγεται να παραμένει στις τοπικές οικονομίες, αξιοποιώντας την πλούσια παράδοση αμοιβαιότητας και συνεργασίας της Ευρώπης στον συντονισμό της αγοράς εργασίας, που συχνά εκτελείται σε επίπεδο κοινότητας και με την ενεργό συνεργασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων, τοπικούς εργοδότες και εθνικές ενώσεις αυτοαπασχολουμένων. Θα ήταν σημαντικό να εξεταστούν μέτρα που θα συνδράμουν τις επιχειρήσεις στη δημιουργία βιώσιμων και ποιοτικών θέσεων εργασίας μέσω της υποστήριξης πέραν της αρχικής φάσης σύστασης της επιχείρησης και έως το στάδιο επέκτασης και αυτονόμησης μετά από το οποίο πολλές νέες επιχειρήσεις δεν έχουν πρόσβαση στη χρηματοδότηση.

2.1

Η ταχεία ανάπτυξη των τεχνολογιών, σε συνδυασμό με άλλες οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις, έχουν οδηγήσει σε αύξηση των νέων μορφών εργασιακών σχέσεων, οι οποίες μεταμορφώνουν και καθιστούν ακόμα πιο περίπλοκο το πεδίο της αγοράς εργασίας. Η καινοτομία και η δημιουργικότητα είναι σημαντικές για την προώθηση βιώσιμης και ανταγωνιστικής κοινωνικής οικονομίας της αγοράς. Είναι ζωτικής σημασίας η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ της προώθησης των οικονομικών και κοινωνικών οφελών από τις νέες αυτές εξελίξεις εξασφαλίζοντας τις αναγκαίες προστατευτικές δικλείδες για τους εργαζομένους, τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις αφενός, και της αποφυγής της κατάχρησής τους ως μέσου παράκαμψης των πρακτικών δίκαιης εργασίας αφετέρου.

2.2

Οι νέες μορφές απασχόλησης έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ευκαιρίες εργασίας και να επιτρέψουν στις αγορές εργασίας να λειτουργούν ομαλότερα, προσφέροντας αυξημένη ευελιξία τόσο για τους εργαζομένους όσο και για τους εργοδότες, ενισχύοντας την αυτονομία των εργαζομένων και την προσαρμοστικότητα των χώρων εργασίας, προωθώντας την ανάπτυξη δεξιοτήτων και παρέχοντας μεγαλύτερο περιθώριο επίτευξης θετικής ισορροπίας εργασίας/οικογενειακής ζωής. Ταυτόχρονα, είναι σημαντική η προώθηση, ει δυνατόν, της ποιοτικής απασχόλησης, του κοινωνικού διαλόγου και των δομών κοινωνικής διαπραγμάτευσης, καθώς και η διόρθωση τυχών ελλείψεων σαφήνειας σχετικά με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των εργοδοτών και των εργαζομένων, το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων, την αστική ευθύνη για ατυχήματα, την ασφαλιστική και την επαγγελματική ευθύνη, καθώς και τη δυνατότητα εφαρμογής φορολογικών κανονισμών, κοινωνικών διασφαλίσεων και άλλων κανόνων. Απαιτείται ολοκληρωμένη αξιολόγηση της ικανότητας των υφιστάμενων αγορών εργασίας και συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας να αντιμετωπίσουν αυτές τις εξελίξεις, προκειμένου να αποφευχθεί η αύξηση των εισοδηματικών ανισοτήτων και να εξασφαλιστεί αξιοπρεπές και αξιόπιστο εισόδημα και ισορροπία εργασιακής και οικογενειακής ζωής.

2.3

Η ΕΟΚΕ έχει εξετάσει τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτές τις αναδυόμενες τάσεις σε πολλές γνωμοδοτήσεις (4), οι οποίες ελήφθησαν υπόψη κατά την κατάρτιση της παρούσας διερευνητικής γνωμοδότησης. Στις Κάτω Χώρες και τη Σλοβακία, των οποίων οι προεδρίες ζήτησαν την παρούσα διερευνητική γνωμοδότηση, η μη κανονική απασχόληση ανέρχεται αντίστοιχα σε ποσοστό 60 % και 20 % περίπου (5).

2.4

Πρόσφατες εκθέσεις του Eurofound (6) και της ΔΟΕ (7) συνέβαλαν στον προσδιορισμό της μετάβασης από τις παραδοσιακές εργασιακές σχέσεις σε περισσότερες άτυπες μορφές απασχόλησης κατά την τελευταία δεκαετία. Η ΔΟΕ δηλώνει ότι ο διαρκής μετασχηματισμός της εργασιακής σχέσης έχει σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Συμβάλλει στην αύξηση των αποκλίσεων μεταξύ του εισοδήματος και της παραγωγικότητας της εργασίας και μπορεί να τροφοδοτεί εισοδηματικές ανισότητες (8). Σύμφωνα με τη ΔΟΕ (9), μεταξύ των χωρών με διαθέσιμα δεδομένα που καλύπτουν το 84 % της συνολικής παγκόσμιας απασχόλησης, μόνο περίπου το ένα τέταρτο των εργαζομένων (26,4 %) απασχολούνται με σύμβαση αορίστου χρόνου, ενώ σε χώρες με οικονομίες υψηλού εισοδήματος, πάνω από τα τρία τέταρτα των εργαζομένων υπογράφουν συμβάσεις αορίστου χρόνου. Παρότι το καθιερωμένο μοντέλο απασχόλησης κατέχει πλέον λιγότερο δεσπόζουσα θέση, εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό στοιχείο του μοντέλου της ευρωπαϊκής αγοράς εργασίας. Επισημαίνει πως είναι σημαντικό οι κυβερνήσεις, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και οι κοινωνικοί εταίροι να προσδιορίσουν και να ορίσουν τις νέες μορφές απασχόλησης, να αναπτύξουν και να προσαρμόσουν την πολιτική και τη νομοθεσία, προκειμένου να διαχειριστούν την αλλαγή και να εξασφαλίσουν θετικά αποτελέσματα, που θα εγγυώνται ευνοϊκό πολιτικό και κανονιστικό περιβάλλον για την προστασία των συμφερόντων των επιχειρήσεων και των εργαζομένων σε όλες τις μορφές απασχόλησης.

3.1

Οι ευρωπαϊκές οικονομίες ήρθαν αντιμέτωπες με έντονες αυξήσεις σε διάφορες πρακτικές απασχόλησης οι οποίες έθεσαν υπό αμφισβήτηση τον παραδοσιακό κανόνα της μόνιμης εργασίας πλήρους απασχόλησης με καθορισμένες ώρες εργασίας, συμφωνηθέντα δικαιώματα και παροχές και πλήρη συμμετοχή στα εθνικά συστήματα κοινωνικής προστασίας. Παράλληλα, αυτές μπορούν να οδηγήσουν στη δημιουργία νέων εργασιακών θέσεων και καινοτόμων μορφών εργασίας, και είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί η ποιότητα αυτών των θέσεων σύμφωνα με νέα επιχειρηματικά πρότυπα. Ορισμένες από αυτές τις μορφές σχετίζονται με την παγκοσμιοποίηση, την ψηφιοποίηση, την αλλαγή των προτύπων παραγωγής, όπως η εξωτερική ανάθεση εργασίας, που πραγματοποιούνταν εσωτερικά στο παρελθόν, κάποιες με την εισαγωγή νέων πρακτικών στις εταιρείες και άλλες με εντελώς νέα μοντέλα απασχόλησης.

3.2

Οι νέες μορφές απασχόλησης προσφέρουν νέες ευκαιρίες σύστασης επιχειρήσεων και εισόδου σε επαγγέλματα που προηγουμένως ήταν απρόσιτα, ή εξόδου από τη σκιώδη οικονομία της αδήλωτης εργασίας. Οι μετρήσεις των κινήτρων για τους επιχειρηματίες δείχνουν ότι περισσότερες επιχειρήσεις δημιουργούνται για θετικούς λόγους (π.χ. για την αξιοποίηση μιας καλής ιδέας) παρά για αρνητικούς (π.χ. επειδή δεν υπήρχαν άλλες επιλογές απασχόλησης) (10).

3.3

Στις νέες εργασιακές σχέσεις περιλαμβάνονται οι συμβάσεις απασχόλησης «μηδενικών ωρών», οι συμβάσεις «περιστασιακής εργασίας» ή «μόνο ωρών πτήσης», οι «μικροσυμβάσεις», η εργασία ανά χαρτοφυλάκια, η εργασία βάσει δελτίου, οι συμβάσεις αστικού δικαίου και οι ρυθμίσεις συναπασχόλησης. Συνοδεύονται δε από σειρά συμβατικών μορφών βάσει των οποίων η εργασία οργανώνεται μέσω διαμεσολαβητών, όπως «κεντρικές υπερκείμενες εταιρείες», «υπηρεσίες αυτοαπασχόλησης», «υπηρεσίες από κοινού εργασίας» ή διαδικτυακές πλατφόρμες «πληθοπορισμού». Σε πολλές από αυτές τις μορφές οι εργαζόμενοι αναφέρονται ως ανεξάρτητοι εργολάβοι, «συνεργάτες», «υπεύθυνοι έργου», «εταίροι» ή με άλλη ορολογία που ενίοτε συγκαλύπτει το καθεστώς απασχόλησής τους. Παρότι συχνά θεωρείται αυτοαπασχόληση, μέρος της εν λόγω εργασίας δεν πληροί τα κριτήρια που σχετίζονται με την πραγματική αυτοαπασχόληση, όπως η ικανότητα ορισμού των καθηκόντων, ο καθορισμός της αμοιβής ή η κατοχή της παραγόμενης πνευματικής ιδιοκτησίας. Σε ορισμένους κλάδους, όπως ο τουρισμός, η εστίαση και η γεωργία, η διαλείπουσα, περιστασιακή ή εποχιακή εργασία αποτελεί την τυπική μορφή απασχόλησης, και απαιτείται ευελιξία όσον αφορά τόσο τον εργοδότη όσο και τον εργαζόμενο. Είτε η εν λόγω εργασία γίνεται μέσω γραφείου είτε ανεξάρτητα, απαιτούνται ρυθμίσεις για αυτές τις συμβάσεις προκειμένου να αποφευχθεί η μάστιγα της αδήλωτης εργασίας.

3.4

Είναι σημαντικό να πραγματοποιηθεί διάκριση μεταξύ της γνήσιας επιχειρηματικότητας και των νέων μορφών εξαρτώμενης εργασίας για ίδιο λογαριασμό, και να διασφαλιστεί η ποιότητα της εργασίας. Ακόμη και για τους εργαζομένους που διαθέτουν τυπικές συμβάσεις απασχόλησης, οι εξελίξεις στην οργάνωση της εργασίας όσον αφορά την αξιολόγηση με βάση τα καθήκοντα και την εργασία με βάση τα έργα διαβρώνουν το παραδοσιακό ωράριο εργασίας και κατά συνέπεια τον ρυθμό ζωής και την εισοδηματική ασφάλεια. Ο κοινωνικός διάλογος και οι συλλογικές διαπραγματεύσεις αντιμετώπισαν, σε πολυάριθμους χώρους εργασίας, όπως τα τηλεφωνικά κέντρα, με επιτυχία νομικά κενά και βελτίωσαν τις συνθήκες εργασίας.

4.1

Η ψηφιοποίηση μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα και την ευελιξία των υφιστάμενων επιχειρήσεων και να παράσχει τη βάση για νέες βιομηχανίες και θέσεις απασχόλησης, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης. Διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς και στην προώθηση της ισορροπίας μεταξύ εργασιακής και προσωπικής ζωής, καθώς και στη μείωση της άνισης μεταχείρισης των φύλων στην απασχόληση και την κοινωνική ασφάλιση, εφόσον υλοποιείται ορθά. Η πρόσφατα εγκριθείσα κοινή δήλωση της ΕΣΣΟ, της BusinessEurope, της CEEP και της UEAPME αποτελεί χρήσιμη παραπομπή για αυτό το θέμα (11).

4.2

Η ψηφιοποίηση είχε μεγάλο αντίκτυπο στην οργάνωση της εργασίας και στην απασχόληση, πράγμα που απαιτεί περαιτέρω πολιτική εξέταση και διαχείριση. Μεταμόρφωσε επίσης τις καταναλωτικές σχέσεις, οδηγώντας σε εύκολη πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες. Η ικανοποίηση των καταναλωτών είναι υψηλή, ωστόσο εκφράζονται ανησυχίες ως προς τον αντίκτυπο στην οικονομία και απαιτούνται βελτιώσεις όσον αφορά αποτελεσματικούς μηχανισμούς έννομης προστασίας. Η προορατική χάραξη πολιτικής τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε εθνικό επίπεδο πρέπει να διασφαλίσει την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχει η ψηφιοποίηση, αποφεύγοντας συγχρόνως τις παγίδες της (12).

4.3

Πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από πολλές τοποθεσίες και μπορεί, καταρχήν, να πραγματοποιηθεί επικοινωνία ανά πάσα στιγμή και από οποιοδήποτε μέρος για εργασιακούς σκοπούς, πράγμα που οδηγεί σε ανάπτυξη της νομαδικής εργασίας και στην κατάρρευση των χωρικών και χρονικών ορίων μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής. Η ευελιξία αυτή μπορεί να ωφελήσει τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους εφόσον γίνονται σεβαστά τα συμφέροντα και των δύο πλευρών. Πρέπει να εξεταστεί περαιτέρω εάν και σε ποιον βαθμό θα πρέπει να εξασφαλιστεί πρόσθετη προστασία για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή των εργαζομένων σε μια εποχή στην οποία δεσπόζει η ψηφιακή και κινητή επικοινωνία, και ποια μέτρα κρίνονται ενδεχομένως σκόπιμο να ληφθούν τόσο σε εθνικό όσο και σε ενωσιακό επίπεδο για να περιοριστούν η απανταχού διαθεσιμότητα και προσβασιμότητα (13).

4.4

Η διάδοση των δεξιοτήτων ΤΠΕ και η εξοικείωση με τυπικό λογισμικό και τις παγκόσμιες γλώσσες υποστηρίζουν την ικανότητα των εργαζομένων να εισέρχονται σε παγκόσμιες αγορές εργασίας για την εξωτερική ανάθεση εργασιών. Το γεγονός αυτό δημιουργεί ευκαιρίες για τους ευρωπαίους πολίτες, οι οποίοι μπορούν να εργάζονται για παγκόσμιους πελάτες ανεξαρτήτως τοποθεσίας, αλλά θέτει και κινδύνους άνισου ανταγωνισμού για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους, υπό την έννοια ότι πρέπει να συναγωνίζονται με ομολόγους τους από χαμηλόμισθες οικονομίες για τις εν λόγω θέσεις εργασίας, οι οποίες ενδέχεται να μην πληρούν τα εργασιακά πρότυπα της ΔΟΕ και να μην εξασφαλίζουν αξιοπρεπή εργασία.

5.1

Οι τεχνολογικές μεταβολές μπορούν να ενισχύσουν την ανάπτυξη δεξιοτήτων, αλλά και να οδηγήσουν σε πιθανή υποβάθμιση των δεξιοτήτων των εργαζομένων σε παραδοσιακά επαγγέλματα. Θα πρέπει να συνεκτιμάται ο αντίκτυπος των εν λόγω εξελίξεων στις δεξιότητες, και να αξιολογούνται οι παροχές της απαιτούμενης διά βίου κατάρτισης, επανεξειδίκευσης και αναβάθμισης των δεξιοτήτων που έχουν στη διάθεσή τους οι εργαζόμενοι που απασχολούνται στο πλαίσιο των εν λόγω νέων εργασιακών σχέσεων. Οι επιχειρήσεις που συνεργάζονται με συνδικαλιστικές οργανώσεις, το CEDEFOP και βαθμίδες της διοίκησης πρέπει να διασφαλίζουν την ανάπτυξη δεξιοτήτων ανάλογα με τις απαιτήσεις του μεταβαλλόμενου εργασιακού περιβάλλοντος. Η αποτελεσματική χρήση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου και άλλων πόρων για την κάλυψη αυτών των προκλήσεων έχει ζωτική σημασία.

5.2

Η εξασφάλιση της απόκτησης των δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ποιοτική απασχόληση υπό το φως των μεταβαλλόμενων αγορών εργασίας αποτελεί κύρια πρόκληση, και πρέπει να αποτελέσει κεντρικό θέμα της μελλοντικής ατζέντας δεξιοτήτων της ΕΕ. Η αξιολόγηση του καλύτερου τρόπου προσαρμογής των προσόντων και η αναβάθμιση των ψηφιακών δεξιοτήτων για όλους πρέπει να αποτελούν προτεραιότητα για τα όργανα της ΕΕ και τις δημόσιες αρχές, με ενεργό συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων σε κάθε επίπεδο. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει πως αυτό αποτελεί ήδη δέσμευση στο πλαίσιο του προγράμματος εργασίας του κοινωνικού διαλόγου της ΕΕ για την περίοδο 2015-2017.

6.1

Δεν υπάρχουν αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία σχετικά με αυτές τις εξελίξεις. Απαιτούνται δεδομένα σχετικά με την έκταση της εργασίας βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού, τα χαρακτηριστικά των εργαζόμενων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού, τις παραλλαγές της αυτοαπασχόλησης, την οικονομικά εξαρτώμενη αυτοαπασχόληση, την ψευδή αυτοαπασχόληση και την επισφαλή εργασία, το μέγεθος της «οικονομίας πλατφόρμας», τους τομείς στους οποίους δραστηριοποιείται και τη γεωγραφική της κατανομή στο σύνολο της ΕΕ, καθώς και σύγκριση της θέσης της ΕΕ με την κατάσταση παγκοσμίως.

6.2

Απαιτούνται επίσης στατιστικά στοιχεία που θα καταστήσουν δυνατή την παρακολούθηση του αντικτύπου των νέων μορφών εργασιακών σχέσεων στην αγορά εργασίας, την πόλωση της εργασίας, το εισόδημα και την οικονομία, προκειμένου να ενημερώνεται η ανάπτυξη της πολιτικής απασχόλησης της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και της στρατηγικής «Ευρώπη 2020».

6.3

Απαιτούνται επίσης διαχρονικά δεδομένα προκειμένου να προσδιοριστούν οι διά βίου επιπτώσεις των νέων μορφών εργασίας και ο αντίκτυπός τους στη βιωσιμότητα της εργασίας καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής, αλλά και προκειμένου να προσδιοριστεί ο βαθμός στον οποίο χωρίζονται ανά φύλο ή σχετίζονται με άλλες δημογραφικές μεταβλητές (όπως ηλικία, αναπηρία, εθνικότητα και καθεστώς μετανάστη). Θα πρέπει επίσης να αναλυθεί ο αντίκτυπος στην κάλυψη των συλλογικών διαπραγματεύσεων στους τομείς που έχουν πληγεί περισσότερο, δεδομένου ότι πολλοί εργαζόμενοι που επιθυμούν κάλυψη θα μπορούσαν να τεθούν εκτός των δομών συλλογικών διαπραγματεύσεων και να μην εκπροσωπούνται από συνδικαλιστικές οργανώσεις.

6.4

Το πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020» και άλλες σχετικές γραμμές χρηματοδότησης της ΕΕ πρέπει να υποστηρίζουν αυτήν την έρευνα.

7.1

Οι νέες μορφές συμβάσεων απασχόλησης αναπτύσσονται με τέτοια ταχύτητα που οι συμβατικές εργασιακές σχέσεις δεν προλαβαίνουν να ακολουθήσουν, για αυτόν τον λόγο πρέπει να εξετάσουμε το νομικό τους καθεστώς. Πρέπει να αποσαφηνιστεί επειγόντως το καθεστώς των διαμεσολαβητών της αγοράς εργασίας και των διαδικτυακών πλατφορμών προκειμένου να είναι σε θέση να αναγνωρίζονται στα επίσημα στατιστικά στοιχεία, να παρακολουθείται η ανάπτυξή τους και να προσδιορίζεται ποια πρότυπα, ποιες υποχρεώσεις, ποιες ευθύνες και ποιοι κανόνες λειτουργίας θα πρέπει να ισχύουν, καθώς και ποιοι ρυθμιστικοί φορείς θα πρέπει να είναι υπεύθυνοι για την επιθεώρηση και την επιβολή. Οι διαφορές όσον αφορά τους όρους και τους ορισμούς των εργαζομένων, των υπαλλήλων, των αυτοαπασχολούμενων και των μαθητευόμενων στην ΕΕ περιπλέκουν ακόμη περισσότερο τις αξιολογήσεις.

7.2

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διενεργεί επί του παρόντος διαβούλευση σχετικά με την οδηγία για τη γραπτή δήλωση (14) και περιμένει πως στο πεδίο εφαρμογής θα περιλαμβάνονται νέες μορφές απασχόλησης.

7.3

Οι διαδικτυακές πλατφόρμες επεκτείνονται με γρήγορους ρυθμούς, με γενικά θετικό αντίκτυπο στην οικονομία, την απασχόληση και την καινοτομία παρότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, η ανάπτυξή τους έχει έκταση τέτοια που διακινδυνεύει τη δημιουργία μονοπωλίων με το ενδεχόμενο στρέβλωσης της αγοράς και τη δημιουργία άνισου ανταγωνισμού. Η «συνεργατική οικονομία» και άλλα νέα πρότυπα απασχόλησης δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως μέσο αποφυγής της καταβολής αξιοπρεπών αμοιβών, της πλήρωσης των υποχρεώσεων φορολογίας και κοινωνικής ασφάλισης και της εξασφάλισης άλλων δικαιωμάτων και συνθηκών εργασίας μέσω της εξωτερίκευσης του κόστους στους χρήστες και τους εργαζομένους και της αποφυγής κανονισμών που διέπουν τις μη διαδικτυακές επιχειρήσεις. Κάτι τέτοιο θα υπονόμευε τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους σε άλλους κλάδους, τα συμφωνημένα πρότυπα και το ίσο πεδίο ανταγωνισμού.

8.1

Η απασχόληση εκτός χώρου παραγωγής ενδέχεται να ενέχει κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων, των πελατών τους και του κοινού γενικότερα. Η εργασία μπορεί να πραγματοποιείται σε δημόσιους χώρους ή ιδιωτικές οικίες, χρησιμοποιώντας επικίνδυνα υλικά και εξοπλισμό, χωρίς επαρκείς οδηγίες ή προστατευτικό ρουχισμό. Οι αρμοδιότητες όσον αφορά την ασφάλιση, την πιστοποίηση και την επαγγελματική ευθύνη ενδέχεται να είναι ασαφείς. Οι εργαζόμενοι στον κυβερνοχώρο μπορεί να εκτελούν εκτενείς εργασίες ελέγχου σε ακατάλληλα περιβάλλοντα χρησιμοποιώντας έπιπλα και εξοπλισμό που δεν πληρούν τα εργονομικά πρότυπα.

8.2

Πρέπει να επιλυθεί το ζήτημα της ευθύνης για την ασφάλεια και σε περίπτωση ατυχημάτων, που αποτελεί θολό τοπίο όσον αφορά ορισμένες διαδικτυακές πλατφόρμες, για την προστασία των εργαζομένων, των καταναλωτών και του κοινού γενικότερα.

8.3

Στη σχετική με τη γνωμοδότηση ακρόαση (15), αναφέρθηκαν και άλλα ζητήματα που πρέπει να εξεταστούν, όπως η εξάντληση από τις υπερβολικές και μη ρυθμισμένες ώρες εργασίας και το άγχος που σχετίζεται με την απρόβλεπτη φύση της εργασίας και του εισοδήματος, τη μη πληρωμή για απόρριψη έργου, τη λήψη χαμηλής βαθμολογίας από τον πελάτη χωρίς δυνατότητα αμφισβήτησης, την «αναγκαστική απενεργοποίηση» από την πλατφόρμα ή τη σύμβαση, τις προκλήσεις διαχείρισης των αρμοδιοτήτων παροχής φροντίδας χωρίς σαφές χρονοδιάγραμμα εργασίας, την κοινωνική απομόνωση και τις συνδυαστικές επιπτώσεις της αλληλεπίδρασης μεταξύ πολλαπλών θέσεων εργασίας.

8.4

Πρέπει να αποσαφηνιστεί ο βαθμός προστασίας αυτών των νέων μορφών απασχόλησης μέσω των υφιστάμενων ενωσιακών και εθνικών κανονισμών σχετικά με την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία και μέσω των διαδικασιών αντιμετώπισης παραβιάσεων των εν λόγω κανονισμών, των αρμοδιοτήτων επιθεώρησης, καθώς και ασφάλισης αστικής ευθύνης για τους εργαζομένους, τους καταναλωτές και το κοινό. Ο ενωσιακός οργανισμός για την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία (EU-OHSA), που εδρεύει στο Μπιλμπάο, θα μπορούσε να συνδράμει την έρευνα και την ανάλυση στον τομέα.

8.5

Πρέπει να διασφαλιστεί για τις επιθεωρήσεις εργασίας ρόλος που να καλύπτει τις μορφές απασχόλησης που εμπίπτουν στο πεδίο αρμοδιοτήτων τους και να παρέχονται κατάλληλοι πόροι, αρμοδιότητες και κατάρτιση στους επιθεωρητές εργασίας ώστε να διασφαλιστεί η αποτελεσματικότητά τους. Η ανάπτυξη συνεργιών με τα συνδικάτα, τις καταναλωτικές ή άλλες αντιπροσωπευτικές οργανώσεις θα μπορούσε να αποβεί χρήσιμη για την αντιμετώπιση των προβληματισμών του κοινού και την εξασφάλιση έννομης προστασίας.

9.1

Οι νέες μορφές απασχόλησης επηρεάζουν μια ευρεία και ετερογενή σειρά επαγγελμάτων, καλύπτοντας την εργασία που ανήκε προηγουμένως στην άτυπη οικονομία, την ανεξάρτητη εργασία και την εργασία που πραγματοποιείται κανονικά από άμεσους εργαζομένους. Η εισαγωγή τους μπορεί να δημιουργήσει καταστάσεις στις οποίες πανομοιότυπα καθήκοντα εκτελούνται σε πανομοιότυπα περιβάλλοντα από εργαζομένους με διαφορετικό καθεστώς, γεγονός που επιφέρει ανισότητες όσον αφορά τις εγγυήσεις, τα δικαιώματα και τις αμοιβές.

9.2

Η εισαγωγή νέων διαμεσολαβητών στην εργασιακή σχέση έχει ενίοτε δημιουργήσει έλλειψη διαφάνειας στις σχέσεις μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών, παρακωλύοντας τις προσωπικές διαπραγματεύσεις σχετικά με τους όρους της απασχόλησης και περιορίζοντας την πρόσβαση των εργαζομένων στις συλλογικές διαπραγματεύσεις.

9.3

Εγείρονται ερωτήματα ως προς το ποιος αποτελεί τον εργοδότη και πώς ορίζεται η αυτοαπασχόληση, συμπεριλαμβανομένου του νομικού ορισμού και του συστήματος κυρώσεων για την παράνομη εργασία και σοβαρότερες μορφές εκμετάλλευσης. Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά μοντέλα απασχόλησης στις διαδικτυακές πλατφόρμες, συμπεριλαμβανομένων παραδειγμάτων πλατφορμών που στράφηκαν στην προσφορά καθεστώτος υπαλληλικής σχέσης στους εργαζομένους τους προς όφελος της βελτίωσης της ποιότητας και με στόχο τη μείωση του κύκλου εργασιών (16). Το καθεστώς υπαλληλικής σχέσης παρέχει μια διέξοδο για άλλα εργασιακά δικαιώματα. Στις περιπτώσεις όπου οι εργαζόμενοι θεωρούνται αυτοαπασχολούμενοι, ενδέχεται να τεθεί υπό αμφισβήτηση το δικαίωμά τους στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι εάν η ένωσή τους θα μπορούσε να θεωρηθεί σχηματισμός καρτέλ, με αποτέλεσμα να αντιβαίνει στους κανόνες περί πρακτικών αθέμιτου ανταγωνισμού της ΕΕ. Το γεγονός αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί, ιδίως σε καταστάσεις όπου οιονεί αυτοαπασχολούμενοι εργαζόμενοι δεν διαθέτουν την αυτονομία που απαιτείται για τον ορισμό των καθηκόντων και της αμοιβής τους.

9.4

Η ΕΟΚΕ ζητεί να διερευνηθεί το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού και άλλες νέες μορφές εργασιακών σχέσεων λαμβάνοντας υπόψη την ικανότητά τους να διαπραγματεύονται τους όρους, το είδος πληρωμής (και το ποιος το ορίζει), καθώς και την κυριότητα της παραγόμενης πνευματικής ιδιοκτησίας. Η έρευνα θα πρέπει να αποσκοπεί στην παροχή κατευθυντήριων γραμμών στα κράτη μέλη για την αποσαφήνιση, σύμφωνα με τις εθνικές τους πρακτικές, της φορολογικής κατάστασης, του καθεστώτος κοινωνικής ασφάλισης και του καθεστώτος απασχόλησης των εργαζομένων, καθώς και των υποχρεώσεων των εν λόγω πλατφορμών σε σχέση με τις ώρες εργασίας, την αμοιβή, την άδεια, τη σύνταξη, τα δικαιώματα μητρότητας, την ασφάλιση υγειονομικής περίθαλψης από τον εργοδότη και άλλα εργασιακά δικαιώματα.

10.1

Πρέπει να αποσαφηνιστούν τα δικαιώματα των εργαζομένων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού και άλλων εργαζομένων σε επισφαλείς και μεταβλητές εργασιακές σχέσεις όσον αφορά διάφορα ζητήματα, μεταξύ των οποίων τα εξής:

10.2

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο ΟΟΣΑ και η ΔΟΕ θα πρέπει να συνεργαστούν με τους κοινωνικούς εταίρους με στόχο τη θέσπιση κατάλληλων διατάξεων για αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και προστασίας των εργαζομένων στον κυβερνοχώρο και των εργαζομένων που απασχολούνται στο πλαίσιο άλλων νέων εργασιακών σχέσεων. Η ΕΟΚΕ φρονεί πως η ανάπτυξη προσέγγισης σε επίπεδο ΕΕ θα είναι επωφελής, επισημαίνοντας παράλληλα ότι η πλειονότητα των δράσεων πρέπει να υλοποιηθεί σε επίπεδο κράτους, κλάδου ή χώρου εργασίας.

10.3

Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις και οι ενώσεις αυτοαπασχολούμενων άρχισαν πρόσφατα να υποβάλλουν από κοινού συστάσεις για βελτιώσεις στην κοινωνική πρόνοια, τα επιδόματα και την κάλυψη αυτών.

11.1

Οι νέες μορφές εργασιακής σχέσης δεν περιορίζονται στη χειρωνακτική εργασία χαμηλής ειδίκευσης ή στα επαγγέλματα παροχής υπηρεσιών. Οι μηδενικές ώρες και άλλες μορφές εργασίας «κατά παραγγελία» διαδίδονται σε επαγγέλματα υψηλότερης αμοιβής και υψηλής ειδίκευσης, συμπεριλαμβανομένων των λεκτόρων, των πιλότων αεροσκαφών, των εργαζομένων στον τομέα της υγείας και άλλων δημόσιων λειτουργών, με κίνδυνο διάβρωσης των δυνατοτήτων εξασφάλισης εισοδήματος και ασφαλούς απασχόλησης.

11.2

Οι εκτενείς ικανότητες ΤΠΕ καθώς και η εργασία και οι υπηρεσίες που βασίζονται στα μέσα και παράγονται οπουδήποτε στον κόσμο δημιουργούν άνισο ανταγωνισμό για τις επιχειρήσεις και τους εργαζομένους, καθώς η εργασία αυτή ανατίθεται ολοένα και περισσότερο σε εξωτερικούς συνεργάτες σε χαμηλόμισθες οικονομίες, γεγονός που μειώνει τις συλλογικά διαπραγματευόμενες τιμές.

11.3

Οι έρευνες (17) έδειξαν ότι η ψηφιοποίηση δημιουργεί πόλωση στην απασχόληση μεταξύ των καλά αμειβόμενων εργαζομένων υψηλής ειδίκευσης και των χαμηλά αμειβόμενων εργαζομένων χαμηλής ειδίκευσης, και ότι οι εργαζόμενοι μέσου εισοδήματος και μέτριας ειδίκευσης στον τραπεζικό, ασφαλιστικό και διοικητικό τομέα είναι τα θύματα μιας αγοράς εργασίας με ολοένα και περισσότερες ανισότητες. Πολλοί αναγκάζονται να αναλαμβάνουν πολλές δουλειές για να πετύχουν τις ελάχιστες αποδοχές. Ωστόσο, ορισμένοι από αυτούς τους ελεύθερους επαγγελματίες είναι έμπειροι επαγγελματίες με υψηλά προσόντα που έχουν πλήρη επίγνωση της θέσης τους στην αγορά, γνωρίζουν την αξία τους και επιθυμούν πραγματικά να δραστηριοποιηθούν επαγγελματικά για δικό τους λογαριασμό, ή θεωρούν την αυτοαπασχόλησή τους μέσο διαφοροποίησης της εισοδηματικής τους ροής, εφεδρεία σε περίπτωση απώλειας της κύριας πηγής εισοδήματός τους, μέσο οικονομικής εκμετάλλευσης ενός ενδιαφέροντός τους και εξερεύνησης νέων επαγγελματικών και επιχειρηματικών ευκαιριών. Υφίστανται αμφότερες οι περιπτώσεις, και πρέπει να εξασφαλιστούν αναγκαία δικαιώματα και προστασίες για όλους.

11.4

Ορισμένες νέες μορφές απασχόλησης προήλθαν από την επιθυμία αποφυγής των εξόδων και των υποχρεώσεων των πιο τυπικών μορφών απασχόλησης. Υπάρχει κίνδυνος χωρίς αποτελεσματικά δικαιώματα και προστασία, χωρίς παρακολούθηση και επιβολή, πολλές νέες μορφές εργασιακών σχέσεων να οδηγήσουν σε υποβάθμιση των αμοιβών και των συνθηκών εργασίας, και να τροφοδοτήσουν την επέκταση των εισοδηματικών ανισοτήτων, να μειώσουν το διαθέσιμο εισόδημα και να καταστείλουν τη ζήτηση και το δυναμικό οικονομικής ανάπτυξης στην ΕΕ και να οδηγήσουν σε περαιτέρω μακροοικονομικές προκλήσεις. Η ικανότητα των εργαζομένων αυτών να προσδιορίζουν το επίπεδο αμοιβής τους και τις συνθήκες εργασίας μέσω συλλογικών συμβάσεων είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση των ελάχιστων αποδοχών.

11.5

Η πληρωμή στις νέες μορφές απασχόλησης βασίζεται συχνά στην ολοκλήρωση συγκεκριμένων καθηκόντων παρά σε ωριαίες χρεώσεις. Η αρχή της δίκαιης αμοιβής θα πρέπει να διατηρηθεί σε όλες αυτές τις περιπτώσεις και να ληφθούν υπόψη όλες οι σχετικές πτυχές της αμοιβής, όπως η ποιότητα του παραγόμενου έργου και η αποζημίωση των ωρών εργασίας (18).

11.6

Δεδομένου ότι τα συστήματα στήριξης της οικογένειας και πρόνοιας διαφέρουν στην ΕΕ, είναι σημαντικό να αξιολογηθεί ο αντίκτυπος των νέων μορφών απασχόλησης στη χρηματοδότηση των πολιτικών υποστήριξης της οικογένειας, αναγνωριζομένου ότι ένας μόνο αξιοπρεπής μισθός ενδέχεται να μην επαρκεί για τη συντήρηση οικογένειας με παιδιά.

11.7

Δεν μπορούν να απομονωθούν τα μισθολογικά ζητήματα από την προβληματική διεπαφή μεταξύ των μισθών και των συστημάτων φορολογικής/κοινωνικής προστασίας και παροχών σε λιγότερο σαφώς καθορισμένες εργασιακές σχέσεις. Και πάλι, η σαφήνεια σχετικά με το ποιος είναι ο εργοδότης και το καθεστώς του εργαζομένου είναι καίριας σημασίας.

12.1

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει την πολυμορφία των συστημάτων στα διάφορα κράτη μέλη και φρονεί πως απαιτείται έρευνα για την ανάπτυξη προτύπων κοινωνικής πρόνοιας προσαρμοσμένων ώστε να καλύπτουν πιο ευέλικτες αγορές εργασίας και να εξασφαλίζουν βιώσιμο και ικανό εισόδημα που θα εγγυάται αξιοπρεπή ύπαρξη. Αυτό θα πρέπει να συνυπολογιστεί κατά την ανάπτυξη του πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων της ΕΕ. Επιδοκιμάζουμε το γεγονός ότι η ΕΟΚΕ εξετάζει το έγγραφο σε ξεχωριστή γνωμοδότηση.

12.2

Καθώς αυξάνεται η ρευστότητα των αγορών εργασίας, με ολοένα και περισσότερους εργαζομένους να μη γνωρίζουν εκ των προτέρων πότε ή πού θα εργαστούν, παρατηρούνται αυξανόμενες ασυμβατότητες με τα εθνικά συστήματα κοινωνικής προστασίας που βασίζονται στην υπόθεση ότι μπορούν να πραγματοποιηθούν σαφείς διακρίσεις μεταξύ του καθεστώτος του «απασχολούμενου» και του καθεστώτος του «ανέργου». Οι εν λόγω ασυμβατότητες δεν ωφελούν ούτε τις επιχειρήσεις ούτε τους εργαζομένους.

12.3

Αυξανόμενο ποσοστό του εργατικού δυναμικού ενδέχεται να μη συνεισφέρει ή να μην ωφελείται από τα καθιερωμένα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης, όπως τα επιδόματα ανεργίας, υγείας και σύνταξης ή η ασφάλιση. Αυτό αποτελεί ήδη αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των κοινωνικών εταίρων και των κυβερνήσεων σε ορισμένα κράτη μέλη όπου οι κοινωνικοί εταίροι έχουν εξέχοντα ρόλο, ωστόσο πρέπει να επεκταθεί σε όλη την ΕΕ με τη συμμετοχή, επίσης, των τοπικών αρχών, άλλων φορέων της κοινωνίας των πολιτών, ενώσεων και παρόχων, με σκοπό να καθοριστούν εφικτά και βιώσιμα μέτρα πολιτικής και νομοθεσία, καθώς και συμπληρωματικά μέτρα, που θα εξασφαλίζει τη συμμετοχή σε ικανά επίπεδα κοινωνικής προστασίας για το σύνολο του εργατικού δυναμικού, συμπεριλαμβανομένων των αυτοαπασχολούμενων, των εργαζομένων βάσει του μοντέλου του πληθοπορισμού και των εργαζομένων στη συνεργατική οικονομία.

12.4

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τις ουσιαστικές διαφορές στα συστήματα πρόνοιας μεταξύ των κρατών μελών. Παρότι είναι σαφής η ανάγκη αξιολόγησης της βιωσιμότητας των συστημάτων πρόνοιας προκειμένου να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις των νέων εξελίξεων στην οικονομία και τις αγορές εργασίας, η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντική την προστασία του εισοδήματος και τη βελτίωση της συνολικής ποιότητας, αξιοπιστίας, προσβασιμότητας και αποτελεσματικότητας των καθεστώτων φορολογίας και κοινωνικής πρόνοιας σε όλη την ΕΕ, τα οποία σε ορισμένα κράτη μέλη εξαρτώνται στην παρούσα φάση από το υψηλό επίπεδο τυπικής απασχόλησης και τις σχετικές εισφορές. Αυτή η απώλεια αποτελεσματικότητας θα απειλήσει τον ιστό του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου και της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, τα οποία είναι οικοδομημένα πάνω στην ισχυρή συμμετοχή του δημόσιου τομέα στη χρηματοδότηση και στην παροχή υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και αποτελεσματικών δικτύων κοινωνικής ασφάλειας.

12.5

Τα συστήματα φορολογίας και κοινωνικής προστασίας πρέπει να εξεταστούν προσεκτικά, ώστε να διασφαλιστούν κατάλληλα επίπεδα φορολόγησης και κοινωνικών εισφορών όλων των μορφών εισοδήματος, είτε αυτό προκύπτει από τομείς με συμβατική οργάνωση είτε από τη συνεργατική οικονομία/την «οικονομία πλατφόρμας». Η ΕΟΚΕ φρονεί πως ο ρόλος που επιτελούν αυτές οι πλατφόρμες θα μπορούσε να διευκρινιστεί μέσω διατάξεων και, όπου είναι αναγκαίο, νομοθεσίας, που θα ορίζουν την προστασία τόσο των απασχολούμενων όσο και των αυτοαπασχολούμενων, εντάσσοντάς τους στο σύστημα κοινωνικής προστασίας τόσο όσον αφορά τη ρύθμιση όσο και τις εισφορές. Η ΕΕ θα πρέπει να ενθαρρύνει και να συντονίσει τις μεταρρυθμίσεις των κρατών μελών, με βάση τις βέλτιστες πρακτικές.

13.1

Οι διαδικτυακές πλατφόρμες είναι μια καινοτομία που αποτελεί ήδη οικονομική πραγματικότητα στην Ευρώπη. Εντούτοις, σήμερα, μεγάλο ποσοστό αυτών εδρεύει εκτός ΕΕ και παίρνει σημαντικά μερίδια κάθε συναλλαγής που πραγματοποιείται εντός της ΕΕ, ορισμένες φορές αγγίζοντας το 25 % της αξίας, εκ του οποίου το μεγαλύτερο μέρος μεταφέρεται υπεράκτια. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες μπορεί να καταβάλλουν περιορισμένη ή καθόλου φορολογία ή να μη συμβάλλουν στην εκπαίδευση, στις υποδομές ή στις δημόσιες υπηρεσίες στις κοινότητες όπου δραστηριοποιούνται στην Ευρώπη. Στις περιπτώσεις που δεν πρόκειται για πραγματική αυτοαπασχόληση, ενδέχεται να υπάρχουν αποκλίσεις στην καταβολή του φόρου, των συντάξεων ή άλλων συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Πρέπει να αξιολογηθεί ο αντίκτυπός τους —και η συμβολή τους— στη δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας και βιώσιμης ανάπτυξης στην ΕΕ.

13.2

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εξετάσει τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη ευρωπαϊκών πλατφορμών έτσι ώστε η αξία που παράγεται να παραμένει στις τοπικές οικονομίες, αξιοποιώντας την πλούσια παράδοση αμοιβαιότητας και συνεργασίας της Ευρώπης στον συντονισμό της αγοράς εργασίας, που συχνά εκτελείται σε επίπεδο κοινότητας και με την ενεργό συνεργασία των συνδικαλιστικών οργανώσεων και των εργοδοτών της περιοχής. Θα ήταν σημαντικό να εξεταστούν μέτρα που θα συνδράμουν τις επιχειρήσεις στη δημιουργία βιώσιμων και ποιοτικών θέσεων εργασίας μέσω της υποστήριξης πέραν της αρχικής φάσης σύστασης της επιχείρησης και έως το στάδιο επέκτασης και αυτονόμησης μετά από το οποίο πολλές νέες επιχειρήσεις δεν λαμβάνουν υποστήριξη.

19.8.2016   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 303/64

Εισηγητής:

ο κ. Mindaugas MACIULEVIČIUS

1.1

Αναγνωρίζοντας την επείγουσα ανάγκη να αντιμετωπιστούν οι πολλαπλές οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες της παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να αναπτύξουν ένα σαφές ενωσιακό πολιτικό και εφαρμοστικό σχέδιο για την ανάπτυξη ενός βιώσιμου, ανθεκτικού, υγιούς, δίκαιου και φιλικού προς το κλίμα συστήματος τροφίμων, το οποίο θα ευνοεί τη συνεργασία και την αμοιβαία κατανόηση όλων των συναρμοδίων της αλυσίδας εφοδιασμού τροφίμων. Πρέπει να διασφαλιστεί η καλύτερη συνάφεια και ενσωμάτωση των στόχων και των μέσων πολιτικής που σχετίζονται με τα τρόφιμα (π.χ. ως προς τη γεωργία, το περιβάλλον, την υγεία, το κλίμα, την απασχόληση κλπ.), με γνώμονα τους τρεις πυλώνες της αειφορίας.

1.2

Κρίνεται άκρως απαραίτητη η μετάβαση σε πιο βιώσιμα συστήματα τροφίμων, που θα εμπερικλείουν όλες τις φάσεις, από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση· πρέπει οι παραγωγοί να καλλιεργούν περισσότερα τρόφιμα με παράλληλη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, ενώ οι καταναλωτές θα πρέπει να ενθαρρύνονται να προτιμούν μια θρεπτική και υγιεινή διατροφή με μικρότερο αποτύπωμα άνθρακα. Η ΕΕ πρέπει να εντείνει τις προσπάθειες για την εφαρμογή των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (SDG), καθότι αυτοί παρέχουν ένα κρίσιμης σημασίας πλαίσιο για την από κοινού δράση με στόχο τον επισιτισμό του πλανήτη κατά τρόπο βιώσιμο μέχρι το 2030.

1.3

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι κανένα σύστημα παραγωγής τροφίμων δεν μπορεί από μόνο του να τροφοδοτήσει με ασφάλεια τον πλανήτη, όμως ένας συνδυασμός διαφορετικών συμβατικών, καινοτόμων και αγρο-οικολογικών πρακτικών θα μπορούσε να συμβάλει στην καλύτερη αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών και κλιματικών ζητημάτων των σημερινών συστημάτων παραγωγής τροφίμων. Ειδικότερα, ένα μείγμα γεωργίας ακριβείας, με περαιτέρω ανάπτυξη των ΤΠΕ, των δορυφορικών συστημάτων και της αγρο-οικολογίας, θα μπορούσε να συμπληρώσει τη συμβατική γεωργία, παρέχοντας ένα σύνολο αρχών και πρακτικών που αποσκοπούν στην ενίσχυση της βιωσιμότητας γεωργικών συστημάτων όπως η καλύτερη χρήση της βιομάζας, η βελτίωση της αποθήκευσης και της κινητοποίησης της βιομάζας, η διασφάλιση ευνοϊκών εδαφικών συνθηκών, η προώθηση της διαφοροποίησης των καλλιεργειών και η ελαχιστοποίηση της χρήσης φυτοφαρμάκων. Η περαιτέρω προαγωγή κλειστών γεωργικών προτύπων θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια γεωργία χωρίς εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Η μεταρρύθμιση της ΚΓΠ εισήγαγε ένα συνδυασμό μέτρων (οικολογικός προσανατολισμός, γεωργικο-περιβαλλοντικά και κλιματικά προγράμματα κ.λπ.), ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ως βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.

1.4

Αναγκαία προϋπόθεση για την εξασφάλιση βιώσιμων και σταθερών πρόσθετων επενδύσεων στις γεωργικο-περιβαλλοντικές τεχνολογίες και τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνικές είναι η διασφάλιση ενός σταθερού και εύλογου εισοδήματος για όλους όσοι απασχολούνται στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων.

1.5

Η πρόληψη και η μείωση της σπατάλης τροφίμων αποτελεί κοινή ευθύνη όλων των συναρμοδίων στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων. Η ΕΟΚΕ επικροτεί το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, βάσει της δέσμης μέτρων για την κυκλική οικονομία, να δημιουργήσει έναν δίαυλο ενδιαφερομένων με στόχο τη συμβολή στη διατύπωση των απαραίτητων μέτρων και την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών για την πρόληψη και τη μείωση της σπατάλης τροφίμων. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται στην πράξη στα κράτη μέλη η ιεράρχηση της χρήσης των τροφίμων, μεταξύ άλλων σε σχέση με τα οικονομικά κίνητρα που θα μπορούσαν να εκπέμπουν ανάμεικτα μηνύματα προς τις επιχειρήσεις. Η ΕΟΚΕ στηρίζει την αποτελεσματική εφαρμογή της ιεράρχησης των απορριμμάτων και ζητεί επίσης την αναθεώρηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1069/2009 κατά τρόπο ώστε τα τρόφιμα που δεν είναι κατάλληλα για κατανάλωση από τον άνθρωπο να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ζωοτροφές, όπου αυτό είναι ασφαλές.

1.6

Πρέπει να προκριθούν βιώσιμες επιλογές τροφίμων με αύξηση της διαθεσιμότητας και της προσιτότητάς τους στους καταναλωτές. Η κατανάλωση των βιώσιμων τροφίμων θα πρέπει να ενθαρρυνθεί με τη δημιουργία μεγαλύτερης ζήτησης στην αγορά, μέσω των πράσινων δημόσιων προμηθειών ή άλλων προσεγγίσεων. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να αναθεωρήσουν τις εθνικές διατροφικές κατευθυντήριες γραμμές, έτσι ώστε αυτές να χαρακτηρίζονται από αειφορία και να υποστηρίζεται η διατροφική αγωγή στα σχολικά προγράμματα. Η ΕΕ οφείλει επίσης να προωθήσει την αναγραφή της προέλευσης και την ανάπτυξη σημάτων που αποτυπώνουν σαφώς την πτυχή της βιωσιμότητας των προϊόντων διατροφής, καθώς και πανευρωπαϊκές οπτικές διαφημιστικές εκστρατείες για τα υγιεινά τρόφιμα και την υγιεινή διατροφή.

1.7

Οι πολιτικές της ΕΕ, σε συνδυασμό με ειδικά προγράμματα έρευνας και καινοτομίας, όπως και με την παροχή οικονομικών κινήτρων στους παραγωγούς τροφίμων, πρέπει:

1.8

Η μετάβαση σε βιώσιμα συστήματα τροφίμων απαιτεί μια συνολική πολιτική για τα τρόφιμα, σε συνδυασμό με μια ευρεία στρατηγική για τη βιοοικονομία, και όχι μόνο μια γεωργική πολιτική. Για την αντιμετώπιση των αλληλένδετων ζητημάτων που επισημαίνονται στην παρούσα γνωμοδότηση, δεν είναι τόσο απαραίτητη η πολωτική συζήτηση, όσο η διεπιστημονική σκέψη με τη συμμετοχή των ΓΔ της Επιτροπής, ενός ευρέος φάσματος υπουργείων και θεσμικών οργάνων, των τοπικών και περιφερειακών αρχών από τα κράτη μέλη και των συναρμοδίων από όλα τα συστήματα τροφίμων. Η ΕΟΚΕ ελπίζει ότι θα αναγνωριστεί η αλληλεξάρτηση της παραγωγής και της κατανάλωσης τροφίμων και ότι θα αναπτυχθεί η κατάλληλη ενωσιακή πολιτική προσέγγιση, που θα συμπεριλαμβάνει διάφορες ιδιωτικές πρωτοβουλίες, με σκοπό την χαρτογράφηση της πορείας προς την αειφορία, την υγεία και την ανθεκτικότητα. Ωστόσο, η κοινή γεωργική πολιτική και η κοινή πολιτική αλιείας θα διαδραματίσουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ΕΕ στο μέλλον.

2.1

Κατόπιν αίτησης της ολλανδικής προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ, η ΕΟΚΕ εκπονεί την παρούσα γνωμοδότηση για να επισημάνει τις ολοένα και σοβαρότερες ανησυχίες της κοινωνίας πολιτών ως προς τις συνέπειες της παραγωγής και της κατανάλωσης τροφίμων στο περιβάλλον, στην υγεία, στην οικονομία και στην κοινωνία, καθώς και όσον αφορά τα συναφή ζητήματα επισιτισμού του αυξανόμενου πληθυσμού του πλανήτη με τους υπάρχοντες περιορισμένους πόρους. Ο επισιτισμός αποτελεί κεντρικό άξονα όλων των κοινωνιών μας: εξαρτάται από τους φυσικούς πόρους και παράλληλα τους επηρεάζει, επιδρά στη δημόσια υγεία και έχει καταλυτική σημασία για την ενωσιακή οικονομία, καθότι είναι ο μεγαλύτερος τομέας της ΕΕ ως προς την απασχόληση και τη συμβολή στο ΑΕγχΠ.

2.2

Σύμφωνα με την «ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για την επισιτιστική ασφάλεια και τη διατροφή της επιτροπής παγκόσμιας ασφάλειας στον τομέα των τροφίμων», ως «βιώσιμο σύστημα τροφίμων» ορίζεται «ένα σύστημα διατροφής το οποίο παρέχει επισιτιστική ασφάλεια και διατροφή για όλους κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην τίθενται σε κίνδυνο οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές βάσεις για τη δημιουργία επισιτιστικής ασφάλειας και διατροφής για τις μελλοντικές γενιές (1). Η μετάβαση προς πιο ανθεκτικά και βιώσιμα συστήματα τροφίμων αφορά ως εκ τούτου όλες τις αλληλένδετες και συναφείς δραστηριότητες που υπεισέρχονται στην παραγωγή, τη μεταποίηση, τη μεταφορά, την αποθήκευση, την εμπορία και την κατανάλωση τροφίμων. Αναγνωρίζεται επίσης η σημασία των παγκόσμιων τάσεων κατανάλωσης ως οδηγού για τον τρόπο παραγωγής τροφίμων, καθώς και για τα είδη τροφίμων που παράγονται.

2.3

Η ΕΟΚΕ θα ασχοληθεί με το θέμα των βιώσιμων συστημάτων τροφίμων κατά τρόπο σφαιρικό και θα επικεντρωθεί κυρίως στο ενωσιακά δεδομένα, μολονότι θα συνεκτιμηθούν και οι προεκτάσεις πέραν της ΕΕ, καθότι η τελευταία αποτελεί τον βασικό εξαγωγέα και εισαγωγέα γεωργικών και λοιπών διατροφικών προϊόντων παγκοσμίως.

2.4

Το 2014 αναμενόταν η έκδοση ανακοίνωσης με θέμα τον βιώσιμο επισιτισμό, όμως αργότερα αποσύρθηκε από το πρόγραμμα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία του Δεκεμβρίου του 2015 εξετάστηκαν μερικά από τα θέματα αυτά και συμπεριλήφθηκε η μείωση της σπατάλης τροφίμων ως βασική προτεραιότητα· έτσι αντικατοπτρίζεται η δέσμευση που ανέλαβαν η ΕΕ και τα κράτη μέλη, στο πλαίσιο των στόχων για τη βιώσιμη ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών με ορίζοντα το 2030, να περιοριστεί στο ήμισυ η κατά κεφαλήν σπατάλη τροφίμων σε επίπεδο λιανικής πώλησης και καταναλωτή και να μειωθούν οι απώλειες τροφίμων κατά μήκος της αλυσίδας παραγωγής και εφοδιασμού (SDG 12.3).

3.1

Η Διεθνής Επιτροπή Φυσικών Πόρων των Ηνωμένων Εθνών θεωρεί ότι η παραγωγή τροφίμων έχει τη μεγαλύτερη περιβαλλοντική επίδραση από κάθε άλλον τομέα όσον αφορά τη χρήση πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο (2) — ωστόσο στην ΕΕ είναι πολύ μικρότερη. Τα συστήματα τροφίμων χρησιμοποιούν πολλούς φυσικούς πόρους, μεταξύ άλλων τη γη, το έδαφος, το νερό και τον φώσφορο, καθώς και ενέργεια, για την παραγωγή αζωτούχων λιπασμάτων, την επεξεργασία, τη συσκευασία, τη μεταφορά και την ψύξη. Όπως είναι λοιπόν αναμενόμενο, έχει επίσης αντίκτυπο στο περιβάλλον, μεταξύ άλλων με την απώλεια βιοποικιλότητας, την αποδάσωση, την υποβάθμιση του εδάφους, τη ρύπανση των υδάτων και της ατμόσφαιρας και τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Η συνεχιζόμενη απώλεια γεωργικής βιοποικιλότητας σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης παραμένει ζήτημα που προκαλεί σοβαρές ανησυχίες (3). Σε παγκόσμιο επίπεδο, στην πλειονότητα των περιπτώσεων παρατηρείται πλήρης εκμετάλλευση ή και υπερεκμετάλλευση των αλιευμάτων. Είναι επομένως απαραίτητη η διαχείριση όλων αυτών των πόρων κατά τρόπο αποδοτικό και βιώσιμο προκειμένου να διασφαλιστεί η συνεχής προμήθεια υγιεινών και προσιτών τροφίμων.

3.2

Σε παγκόσμιο επίπεδο, το ένα τρίτο των τροφίμων που παράγονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο χάνεται ή σπαταλάται, ποσοστό το οποίο αντιστοιχεί σε έως και 1,6 δισεκατομμύρια τόνους τροφίμων και έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του 8 % των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου παγκοσμίως (4). Η παραγωγή τροφίμων που δεν θα καταναλωθούν αποτελεί περισσότερο από το 20 % της παγκόσμιας πίεσης επί της βιοποικιλότητας και καταναλώνει κοντά στο 30 % του συνόλου της γεωργικής γης παγκοσμίως.

3.3

Κάθε χρόνο στην ΕΕ σπαταλώνται περίπου 100 εκατομμύρια τόνοι τρόφιμα  (5), ποσότητα η οποία προβλέπεται να αυξηθεί κατά 20 % μέχρι το 2020 εάν δεν αναληφθεί προληπτική δράση. Η σπατάλη τροφών στην Ευρώπη αφορά ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού, με τη συγκέντρωση σε επίπεδο νοικοκυριών να εκτιμάται στο 46 % (6). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τα τελευταία έτη στους τομείς της λιανικής πώλησης και της μεταποίησης έχει καταβληθεί σημαντική προσπάθεια για να βελτιωθούν η πρόληψη και η μείωση σπατάλης τροφίμων. Πάντως, οι προσπάθειες για τη βελτίωση της βιωσιμότητας της παραγωγής και της αλυσίδας εφοδιασμού δεν έχουν ιδιαίτερο νόημα εάν δεν συνοδεύονται από σύντονη δράση για τη μείωση της σπατάλης.

3.4

Πολύ λίγα είναι σήμερα γνωστά για τις απώλειες και τη σπατάλη τροφίμων σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης (7). Οι απώλειες και η σπατάλη τροφίμων προκαλούνται, για παράδειγμα, από την έλλειψη εκσυγχρονισμού σε ορισμένες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, τις ακυρώσεις παραγγελιών και την αστάθεια των τιμών των βασικών προϊόντων, με αποτέλεσμα είτε το θάψιμο της σοδειάς στο χωράφι —όταν δεν είναι οικονομικώς βιώσιμη η συγκομιδή (όμως τουλάχιστον αυτό έχει θετική επίδραση στο περιβάλλον, αφού έτσι εμπλουτίζεται το έδαφος με οργανικές ύλες)— είτε την απόρριψη στις χωματερές και την κομποστοποίηση όσων τροφίμων δεν μπορούν να μεταπωληθούν. Ένα άλλο πρόβλημα είναι —και δεν θα σταματήσει να επιδεινώνεται— οι σοβαρές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις καιρικές συνθήκες και η πιθανή εκδήλωση επιδημιών. Εάν συνυπολογιστούν όλες αυτές οι συνέπειες, δεν είναι λίγα αυτά που κάθε έτος μπορούν να θεωρούνται σπαταλούμενα τρόφιμα. Σε σύγκριση με τον υπόλοιπο κόσμο, η ΕΕ είναι πολύ δραστήρια στην αντιμετώπιση αυτού του θέματος, και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να στηρίξει τη διάδοση των ορθών πρακτικών και τεχνογνωσίας στον εν λόγω τομέα.

3.5

Τα συστήματα τροφίμων είναι μία από τις αιτίες της κλιματικής αλλαγής και είναι έτσι δομημένα, ώστε επηρεάζονται σημαντικά από αυτή (8). Οι κλιματικές μεταβολές θα έχουν συνέπειες για τη διαθεσιμότητα βασικών φυσικών πόρων (νερό, έδαφος), με αποτέλεσμα σημαντικές αλλαγές στις συνθήκες παραγωγής τροφίμων και βιομηχανικής παραγωγής σε ορισμένες περιοχές (9). Ακραίες κλιματικές συνθήκες, όπως οι πλημμύρες, οι ξηρασίες, οι πυρκαγιές και οι ισχυροί άνεμοι, καθώς και η περαιτέρω εξάπλωση φυτικών και ζωικών ασθενειών που σχετίζονται με το κλίμα, επηρεάζουν ήδη την παραγωγή τροφίμων· θα συνεχίσουν δε με ακόμη μεγαλύτερη ένταση στο μέλλον.

3.6

Στον κόσμο σήμερα συνυπάρχουν ο υποσιτισμός και οι επιπτώσεις της υπεραφθονίας τροφίμων σε ορισμένα μέρη του πλανήτη. Περίπου 795 εκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται, ενώ ο αριθμός των υπέρβαρων ή παχύσαρκων ατόμων παγκοσμίως έχει υπερβεί τα 1,4 δισεκατομμύρια ενήλικες, αριθμός ο οποίος αντιπροσωπεύει περίπου το 30 % του συνολικού πληθυσμού ενηλίκων. Παράλληλα, τα προβλήματα υγείας που σχετίζονται με την παχυσαρκία αυξάνονται ραγδαία τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις αναπτυγμένες χώρες (10). Τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν έντονες ανισορροπίες στον τρόπο με τον οποίο παράγονται, διανέμονται και καταναλώνονται τα τρόφιμα. Η αύξηση του πληθυσμού, καθώς και η προβλεπόμενη αύξηση κατά 82 % της παγκόσμιας κατανάλωσης κρέατος έως το 2050, θα επιδεινώσουν και τα δύο προβλήματα (11). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών, με την αστικοποίηση και την οικονομική ανάπτυξη χωρών σε ολόκληρο τον κόσμο, έχει σημειωθεί μια διατροφική μεταστροφή, με αποτέλεσμα την αλλαγή του τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων. Οι διατροφικές συνήθειες σε παγκόσμιο επίπεδο μετατοπίζονται προς συνθετότερα προϊόντα, περισσότερο κρέας και γαλακτοκομικά είδη, περισσότερη ζάχαρη και ποτά που περιέχουν ζάχαρη (12). Την ίδια στιγμή περισσότεροι άνθρωποι κάνουν καθιστική ζωή, γεγονός το οποίο οδηγεί στην έλλειψη σωματικής δραστηριότητας.

3.7

Η κτηνοτροφία διαδραματίζει σημαντικό και απολύτως απαραίτητο ρόλο στα συστήματα τροφίμων ως πηγή υψηλής ποιότητας πρωτεΐνης και άλλων θρεπτικών συστατικών, όπως βιταμινών και ιχνοστοιχείων. Η κτηνοτροφία διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο στους κύκλους θρεπτικών ουσιών σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης και σε περιφερειακό επίπεδο, καθώς και στην προστασία των ανοιχτών και διαφοροποιημένων τοπίων, των εκτάσεων μόνιμων βοσκοτόπων και των ημι-φυσικών οικοτόπων, όπως και στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Εκτός αυτού, παρέχει στους ανθρώπους εισόδημα, περιουσιακά στοιχεία και τρόπους να κερδίσουν τα προς το ζην. Συγχρόνως, η ΕΕ διαθέτει επίσης πολλές γεωργικές εκτάσεις που στην πράξη είναι κατάλληλες μόνο για βοσκή. Ωστόσο, τα τελευταία 50 χρόνια σημειώθηκε υπερτετραπλασιασμός της παγκόσμιας παραγωγής κρέατος και αυγών, ενώ και η παραγωγή γάλακτος έχει υπερδιπλασιαστεί. Κατά την ίδια περίοδο ο ανθρώπινος πληθυσμός παγκοσμίως απλώς διπλασιάστηκε (13). Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι η σύνθεση της ζήτησης έχει επίσης μεταβληθεί και ότι η αύξηση της παραγωγής κρέατος, γάλακτος και αυγών συνδέεται με την αύξηση του εισοδήματος, ενώ οι τιμές τους έχουν παραμείνει χαμηλές.

3.8

Λαμβάνοντας υπόψη τα τρόφιμα φυτικής προέλευσης που καλλιεργούνται για τον άνθρωπο, τις τροφές φυτικής προέλευσης που καλλιεργούνται για τα ζώα και τις καλλιέργειες τροφίμων φυτικής προέλευσης που χρησιμοποιούνται για σπόρους και βιομηχανικούς σκοπούς, όπως τα βιοκαύσιμα, ο κόσμος παράγει σήμερα μιάμιση φορά τα τρόφιμα που απαιτούνται για τον επισιτισμό του σημερινού πληθυσμού και πιθανότατα επαρκή ποσότητα για τον επισιτισμό του πληθυσμού το 2050. Ωστόσο, τα σημερινά επίπεδα σπαταλούμενων τροφίμων παγκοσμίως και η παραγωγή ζωοτροφών για τη διατήρηση της αύξησης της κατανάλωσης κρέατος δημιουργούν ζήτηση για σημαντική αύξηση στην παραγωγή τροφίμων. Για τον επισιτισμό του πλανήτη κατά τρόπο βιώσιμο από το 2050 και μετά, απαιτείται συνδυασμένη αύξηση της παραγωγικότητας και της βελτιστοποίησης στις υφιστάμενες γεωργικές εκτάσεις και αλιευτικές δραστηριότητες που να συνάδουν με τη σταθερότητα και την ποιότητα του περιβάλλοντος, την ασφάλεια και την υγεία στην εργασία, την κοινωνική δικαιοσύνη, καθώς και στροφή προς τη βιώσιμη διατροφή και συνεχής μείωση της απώλειας και της σπατάλης τροφίμων.

3.9

Η αύξηση των τιμών των γεωργικών προϊόντων και των γεωργικών εισροών και η αστάθεια των τιμών κατά την τελευταία δεκαετία έχουν θέσει υπό αμφισβήτηση την επισιτιστική ασφάλεια και την ευρωστία του συστήματος τροφίμων και εγείρουν σοβαρές ανησυχίες τόσο για τους καταναλωτές όσο και για τους παραγωγούς. Αφενός, οι υψηλές τελικές τιμές δεν έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση του εισοδήματος των παραγωγών τροφίμων· αντιθέτως, η μείωση ή στασιμότητά του συμπιέζει τους συντελεστές εργασίας και απειλεί έτσι τη σταθερότητα του εισοδήματος όλων των παραγόντων. Αφετέρου, η οικονομική κρίση έχει πλήξει ιδιαιτέρως την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών. Αναγκαία προϋπόθεση για την εξασφάλιση βιώσιμων και σταθερών περαιτέρω επενδύσεων στις γεωργικο-περιβαλλοντικές τεχνολογίες και τις φιλικές προς το περιβάλλον τεχνικές είναι η διασφάλιση ενός σταθερού και εύλογου εισοδήματος για όλους όσοι απασχολούνται στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων.

3.10

Οι πρόσφατες εξελίξεις στις γεωργικές αγορές, ιδίως στον γαλακτοκομικό τομέα, παρέχουν σαφείς αποδείξεις τέτοιων πιθανών ανισορροπιών, όπου αιτία δεν είναι μόνον η υπερπροσφορά στην αγορά, αλλά και οι πολιτικού χαρακτήρα απαγορεύσεις από παλιές αγορές εξαγωγών. Η μελλοντική σταθερότητα θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την ανθεκτικότητα της βάσης εφοδιασμού στους κραδασμούς, με σοβαρότερο αυτόν της κλιματικής αλλαγής. Από τις ενωσιακές πολιτικές πρέπει να προαχθούν ουσιαστικά η διαφοροποίηση των γεωργικών και κτηνοτροφικών μονάδων, η καινοτόμος χρηματοδότηση, τα προγράμματα εγγύησης του εισοδήματος και άλλα ρηξικέλευθα μέσα διαχείρισης της αγοράς, τα οποία προσφέρουν προστασία από τις μεταπτώσεις στο κλίμα ή στην αγορά.

3.11

Η επίδραση των τιμών των τροφίμων στην κοινωνία και στην αναδιανομή πρέπει να εξεταστούν τόσο από τη σκοπιά του παραγωγού, όσο και από τη σκοπιά του καταναλωτή. Στις μέρες μας πολλοί καταναλωτές δεν έχουν τη δυνατότητα να αγοράζουν τρόφιμα βέλτιστης ποιότητας. Τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει οι σχέσεις εξουσίας στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων, οδηγώντας στην προοδευτική συγκέντρωση παραγωγών τροφίμων και εμπόρων λιανικής στην αγορά και, συνεπώς, σε στροφή στη διαπραγματευτική ισχύ, κυρίως προς όφελος του τομέα του λιανικού εμπορίου και σε βάρος των πρωτογενών παραγωγών. Το ζήτημα αυτό θα εξεταστεί σε χωριστή γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Μια πιο δίκαιη αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων».

3.12

Δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης βαρύτητας που αποκτούν, στο εμπόριο παγκοσμίως, οι διμερείς και οι ευρύτατες περιφερειακές διαπραγματεύσεις, ελλείψει ενός «Γύρου της Ντόχα» υπό τον ΠΟΕ, πρέπει να λαμβάνονται πλήρως υπόψη οι περιβαλλοντικές και κλιματικές επιπτώσεις, τα πρότυπα ποιότητας των τροφίμων και υγείας, τα γενικότερα πρότυπα υγιεινής και φυτοϋγειονομίας, καθώς και η παραγωγική διαδικασία (δηλαδή το «βιομηχανικό οικοσύστημα» μέσα στο οποίο διαρθρώνονται η παραγωγή, οι συνθήκες εργασίας, το πολιτισμικό πλαίσιο της παραγωγής και οι εργασιακές σχέσεις). Για την ΕΕ πρέπει οπωσδήποτε να αποφεύγεται οποιαδήποτε μετεγκατάσταση της παραγωγής τροφίμων σε τρίτες χώρες, εφόσον αυτή οφείλεται αποκλειστικά ή κυρίως στο γεγονός ότι η νομική βάση για την παραγωγή τροφίμων δεν είναι τόσο απαιτητική όσο στην ΕΕ. Οι πολιτικές της ΕΕ έχουν βασικό ρόλο να διαδραματίσουν σε παγκόσμιο επίπεδο στην ενθάρρυνση της παραγωγής ασφαλών και υγιεινών τροφίμων, με την απαγόρευση όσων εισαγωγών ειδών τροφίμων δεν τηρούν τα διεθνή πρότυπα υγιεινής και φυτοϋγειονομίας ή τα ενωσιακά πρότυπα ασφάλειας των τροφίμων.

3.13

Εδώ και 140 χρόνια οι συνεταιρισμοί παραγωγών έχουν αποδείξει ξεκάθαρα ότι είναι περισσότερο ανθεκτικοί στην αναταραχή των αγορών γεωργικών προϊόντων και ότι εργάζονται κατά της μετεγκατάστασης της παραγωγής τροφίμων. Επομένως, η περαιτέρω, ακόμη πιο ισχυρή προώθηση της συνεργασίας μεταξύ αγροτών και συνεταιρισμών και, ιδίως, μικρών συνεταιρισμών, με προσανατολισμό σε συγκεκριμένους κλάδους και περιφέρειες προβάλλει ως ζήτημα ζωτικής σημασίας. Συγκεκριμένα, πρέπει να δοθεί έμφαση σε κλάδους και περιφέρειες με περιορισμένη συνεργασία.

4.1

Η μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της γεωργίας, της υδατοκαλλιέργειας και της αλιείας, συμπεριλαμβανομένων των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, απαιτεί αλλαγές στον τρόπο παραγωγής τροφίμων. Για τον τερματισμό της εξάντλησης των φυσικών πόρων, καθώς και για την προσαρμογή και τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, είναι απαραίτητη η υιοθέτηση πιο βιώσιμων πρακτικών. Αρκετά μέτρα θα μπορούσαν να ωφελήσουν την παραγωγικότητα αυξάνοντας παράλληλα την περιβαλλοντική βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή, όπως η αύξηση της ποικιλομορφίας των ποικιλιών φυτών και ζώων, η βελτίωση του ζωικού κεφαλαίου μέσω της εκτροφής, η βελτίωση των φυτών, η ενίσχυση της λειτουργικότητας των γεωργικών οικοσυστημάτων και της διαχείρισης των υδάτων, η προώθηση και η εφαρμογή της έρευνας και καινοτομίας, η βελτιστοποίηση της λειτουργίας του εδάφους, η διευκόλυνση της μεταφοράς γνώσης και κατάρτισης, καθώς και η προώθηση τεχνολογικών αλλαγών μέσω στήριξης από επενδύσεις. Πρέπει να προωθηθεί περαιτέρω ανάπτυξη των δορυφορικών συστημάτων της ΕΕ και των μεγάλων κέντρων δεδομένων προκειμένου να διευκολυνθεί η έγκαιρη ανίχνευση και η πρόληψη ή η ετοιμότητα για ακραίες καιρικές συνθήκες και διαφορετικές ασθένειες. Θα πρέπει επίσης να προωθηθεί η γεωργία ακριβείας.

4.2

Η διατήρηση του οικογενειακού γεωργικού μοντέλου στην Ευρώπη είναι επίσης σημαντική και θα απαιτήσει την προώθηση της ανανέωσης των γενεών στο αγρόκτημα προκειμένου να αντιμετωπιστεί η γήρανση του πληθυσμού. Αυτό θα έχει θετική επίδραση στη δημιουργία θέσεων εργασίας στις αγροτικές περιοχές. Είναι επίσης σημαντικό να μπορεί να διατηρηθεί η διαφοροποίηση της γεωργικής παραγωγής σε όλες τις περιφέρειες της ΕΕ. Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στις μειονεκτούσες αγροτικές περιοχές. Πρέπει να αναγνωριστούν διάφορα είδη εκμεταλλεύσεων και πρέπει να θεσπιστούν ειδικά στοχευμένα μέσα για τον σκοπό αυτό.

4.3

Τα τελευταία χρόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους αναδιοργανώσεις των αλυσίδων εφοδιασμού τροφίμων με στόχο την επανασύνδεση παραγωγών και καταναλωτών και την εκ νέου τοπική προσαρμογή της γεωργικής παραγωγής και της παραγωγής τροφίμων. Στις πρωτοβουλίες αυτές περιλαμβάνονται η στηριζόμενη από την κοινότητα γεωργία, οι βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού, τα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων, τα τοπικά συστήματα καλλιέργειας και οι απευθείας πωλήσεις. Ακόμη και αν ο τομέας είναι σχετικά μικρός, θα πρέπει να προωθηθεί περαιτέρω, καθώς έχει πολύ θετικά αποτελέσματα που σχετίζονται με την πώληση νωπών, ποιοτικών, υγιεινών και παραδοσιακών τροφίμων με θετικές κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις. Σημαντική είναι επίσης η συμβολή των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων στον τομέα αυτό. Πρέπει να υπογραμμιστεί ο ειδικός ρόλος των αστικών δήμων, καθότι πρέπει να υλοποιηθούν οι απαιτούμενες υποδομές και οι κατάλληλες επενδύσεις στις αστικές περιοχές, με σκοπό να διευκολυνθούν οι άμεσες πωλήσεις των παραγωγών. Πρέπει επίσης να ενθαρρύνονται οι ορθές πρακτικές του ιδιωτικού τομέα, για παράδειγμα όταν δημιουργείται μια τέτοια υποδομή με ιδιωτική πρωτοβουλία των τοπικών εμπορικών κέντρων.

4.4

Για την τόνωση της παραγωγής τροφίμων με πιο αποδοτική χρήση των πόρων, η μεταρρύθμιση της ΚΓΠ εισήγαγε έναν συνδυασμό μέτρων στα οποία περιλαμβάνονται ο υποχρεωτικός οικολογικός προσανατολισμός, γεωργικο-περιβαλλοντικά προγράμματα και η ευρεία στήριξη από το σύστημα παροχής συμβουλών σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις και την εφαρμοσμένη έρευνα, με σκοπό την επίλυση των προβλημάτων της επισιτιστικής ασφάλειας, της αλλαγής του κλίματος και της αειφόρου διαχείρισης των φυσικών πόρων, με παράλληλη προστασία της υπαίθρου και διατήρηση της αγροτικής οικονομίας. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, η εφαρμογή του ωστόσο, τόσο από την άποψη της γραφειοκρατίας όσο και των οφελών που ενδέχεται να αποφέρει, θα μπορούσε να βελτιωθεί περαιτέρω.

4.5

Όσον αφορά την αλυσίδα της αλιείας, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί η σωστή ισορροπία μεταξύ υγιούς και βιώσιμου χαρακτήρα, με δεδομένο ότι η κατανάλωση ψαριών είναι μεν υγιεινή, αλλά η υπερβολική πίεση επί των ιχθυαποθεμάτων είναι συχνά διαμετρικά αντίθετη προς την οικολογική βιωσιμότητα. Η μεταρρύθμιση της κοινής αλιευτικής πολιτικής, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2013, πρέπει να συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη χρήση των αλιευτικών πόρων, ιδίως μέσω του υποχρεωτικού στόχου της μέγιστης βιώσιμης απόδοσης που καθορίζεται για όλα τα ευρωπαϊκά ιχθυαποθέματα. Σημαντική είναι επίσης η αειφόρος ανάπτυξη των υπεράκτιων και ηπειρωτικών μορφών υδατοκαλλιέργειας.

4.6

Η δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία εμπεριέχει τη δέσμευση της ΕΕ και των κρατών μελών της για την επίτευξη του στόχου 12.3 των «στόχων για τη βιώσιμη ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών» που αφορά τη μείωση κατά το ήμισυ των σπαταλούμενων τροφίμων έως το 2030. Για τη διευκόλυνση της επίτευξης του στόχου αυτού, κατευθυντήρια αρχή για τη διαχείριση των διατροφικών πόρων θα πρέπει να είναι η ιεράρχηση της χρήσης των τροφίμων, ενώ όλες οι σχετικές ενωσιακές πολιτικές πρέπει να υποστηρίζονται και από αντίστοιχα οικονομικά κίνητρα. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί η σημερινή κατάσταση όπου είναι συχνά φθηνότερο οι βρώσιμες τροφές να θάβονται σε χώρους υγειονομικής ταφής από ό,τι είναι να προετοιμάζονται και να παραδίδονται σε τράπεζες τροφίμων.

4.7

Η βιώσιμη διαχείριση των πόρων απαιτεί επίσης αυξημένες προσπάθειες για την εκ νέου χρήση των υπολειμματικών ροών στην υψηλότερη δυνατή τιμή. Η διεξαγωγή νέας έρευνας στην οποία θα συγκρίνεται το κόστος της προετοιμασίας τροφίμων για αναδιανομή, ζωοτροφές, αναερόβια χώνευση και υγειονομική ταφή στην ΕΕ των 28 θα μπορούσε να συμβάλει στον εντοπισμό της επίδρασης των οικονομικών κινήτρων στην ορθή ιεράρχηση των απορριμμάτων της ΕΕ. Η δωρεά τροφίμων από τους κλάδους της φιλοξενίας και των υπηρεσιών εστίασης εξακολουθεί να θέτει προκλήσεις, ενώ και η νομοθεσία γύρω από αυτήν είναι ελάχιστα κατανοητή. Πρόκειται για βασικό τομέα, στον οποίο θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη η ευρεία κυκλοφορία ευρωπαϊκών οδηγιών στις επιχειρήσεις φιλοξενίας.

4.8

Η δέσμη μέτρων για την κυκλική οικονομία αναγνωρίζει επίσης την ανάγκη να αποσαφηνιστούν οι τρέχουσες οδηγίες γύρω από τη χρήση των τροφίμων που δεν είναι κατάλληλα για ανθρώπινη κατανάλωση ως ζωοτροφής. Μια άρτια νομοθεσία που θα διέπει τις νέες τεχνολογίες αποστείρωσης των απορριμμάτων τροφίμων σε κεντρικό βιομηχανικό επίπεδο θα μπορούσε να εγγυηθεί τη μικροβιολογική ασφάλεια των ζωοτροφών, δημιουργώντας παράλληλα νέες θέσεις εργασίας και επενδυτικές ευκαιρίες και αποκομίζοντας περιβαλλοντικά οφέλη από την αποτελεσματικότερη εφαρμογή της ιεράρχησης των απορριμμάτων.

4.9

Καθότι η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών και η αποδοχή από αυτούς είναι ζωτικής σημασίας, με την παροχή διδακτικού υλικού για τα τρόφιμα, τη βιωσιμότητα και τη σπατάλη τους επιδιώκεται να αυξηθεί η αξία των ειδών διατροφής και να ενισχυθούν οι συστημικές αλλαγές στη συμπεριφορά. Ήδη υπάρχουν μαθήματα σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και σε πανεπιστήμια, καθώς και εξειδικευμένα προγράμματα σε κλάδους της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της μεταποίησης και της φιλοξενίας, με βάση ένα ευρύ φάσμα ορθών πρακτικών.

4.10

Επί σειρά ετών η ΕΕ προάγει, με τρόπο προβλεπτικό, δραστηριότητες υπέρ της μείωσης της σπατάλης τροφίμων. Το παράδειγμα της ΕΕ στην υλοποίηση του στόχου 12.3 θα συμβάλει δραστικά στην ευόδωση του στόχου σε παγκόσμιο επίπεδο, λ.χ. μέσω της διάδοσης ενωσιακών ορθών πρακτικών και τεχνογνωσίας.

4.11

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής γίνονται αισθητές σε όλες τις διαστάσεις της επισιτιστικής ασφάλειας —όχι μόνο στις συγκομιδές και στις καλλιέργειες, αλλά και στην υγεία των αγροτών, στην εξάπλωση παρασίτων και ασθενειών, στην απώλεια της βιοποικιλότητας, στην αστάθεια του εισοδήματος, στην ποιότητα του νερού κ.λπ. Άλλη δε πιθανή πηγή ανησυχίας είναι η απώλεια αρόσιμης γης εξαιτίας της υποβάθμισης του εδάφους και της αστικοποίησης της γεωργικής γης. Συνεπώς, είναι σημαντικό να διατηρηθεί η προτεραιότητα στη χρήση της γης για την παραγωγή τροφίμων. Τα ιδρύματα και ο ιδιωτικός τομέας διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διασφάλιση της ανθεκτικότητας των συστημάτων τροφίμων, π.χ. με την ενίσχυση συστημάτων κοινωνικής προστασίας για τη μείωση των κραδασμών για τα νοικοκυριά και με τη διασφάλιση συνεχών επενδύσεων σε τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών άνθρακα στους τομείς της γεωργίας και των τροφίμων, με τη βελτίωση της διαφοροποίησης των καλλιεργειών και την ανάπτυξη γενετικών πόρων, με την επένδυση στην ανθεκτική αγροτική ανάπτυξη τόσο εντός όσο και εκτός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και με την εφαρμογή συστημάτων για την καλύτερη διαχείριση των κινδύνων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.

4.12

Λαμβάνοντας υπόψη τον οικονομικό πυλώνα της αειφορίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη πρέπει να εξετάσουν τόσο τον μετριασμό όσο και τις δυνατότητες δέσμευσης, παρέχοντας ταυτόχρονα όλα τα μέσα χρηματοδοτικής στήριξης με σκοπό την υλοποίηση και προωθώντας καινοτόμους μηχανισμούς σύμπραξης δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Την εικόνα των επιπτώσεων των συστημάτων τροφίμων επί της κλιματικής αλλαγής συμπληρώνουν πρόσθετοι δείκτες για την αύξηση της γεωργικής παραγωγικότητας, την υπάρχουσα γη, τη διατροφή και την απώλεια και τη σπατάλη τροφίμων.

4.13

Η επιλογή υγιεινών τροφίμων είναι συχνά και βιώσιμη επιλογή (14), ιδίως με βάση μια ισορροπημένη διατροφή. Για παράδειγμα, η διατροφή με περισσότερες εποχικές, τοπικές και ποικίλες τροφές φυτικής προέλευσης είναι καλή τόσο για την υγεία όσο και για το περιβάλλον. Ένα πιο υγιεινό πρότυπο διατροφής μειώνει επίσης τον κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων ασθενειών, το κόστος υγειονομικής περίθαλψης και την απώλεια παραγωγικότητας της εργασίας στην οικονομία. Απαιτούνται αρχές για την ανάπτυξη υγιεινών και βιώσιμων διατροφικών οδηγιών, τις οποίες μπορούν να εκπονήσουν τα κράτη μέλη. Οι κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν τη διατροφή και την προμήθεια έχουν άμεσο αντίκτυπο στην κατανάλωση όπου αυτές θεσπίζονται από δημόσια ιδρύματα, όπως σχολεία και νοσοκομεία. Αξίζει επίσης να αναγνωριστεί η υπό εξέλιξη διατροφική μετάβαση σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και ο ρόλος της ΕΕ στο να προσφέρει ένα θετικό πρότυπο για τη βιώσιμη διατροφή. Η «ημι-χορτοφαγική» (flexitarian) πρόταση για τη μείωση της κατανάλωσης κρέατος, τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, που προωθείται για παράδειγμα στις Κάτω Χώρες, μπορεί να θεωρηθεί εν προκειμένω καλό παράδειγμα.

4.14

Πρωτοβουλίες όπως το σχέδιο διανομής τροφίμων στα σχολεία της ΕΕ, στο οποίο περιλαμβάνεται η παροχή συμβουλών διατροφής, καθώς και η διανομή θρεπτικών προϊόντων, συμβάλλουν προς την κατεύθυνση μιας πιο ισορροπημένης διατροφής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να καλέσει τα κράτη μέλη να ενισχύσουν την υγιή και βιώσιμη κατανάλωση. Πρέπει να προωθηθούν πανευρωπαϊκές οπτικές διαφημιστικές εκστρατείες για την υγιεινή διατροφή· αυτό θα μπορούσε επίσης να είναι ένας καλός τρόπος για την αύξηση της τοπικής κατανάλωσης κατά τη διάρκεια αναταραχής στις διεθνείς αγορές.

4.15

Δεδομένου ότι οι καταναλωτές συνηθίζουν όλο και περισσότερο να αγοράζουν προϊόντα διατροφής με χαμηλό κόστος, θα πρέπει να τονιστεί και πάλι η πραγματική αξία των τροφίμων. Τα προϊόντα χαμηλού κόστους δεν λαμβάνουν υπόψη εξωτερικούς παράγοντες όπως οι δαπάνες που σχετίζονται με την επεξεργασία του νερού. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι απαραίτητη η διατροφική αγωγή στα σχολεία, σε συνδυασμό με την κατανόηση των υγιών διατροφικών προτύπων και των βασικών δεξιοτήτων μαγειρικής, οι οποίες μπορούν να υποστηρίξουν την καλή υγεία μέσα από παρασκευασμένα στο σπίτι γεύματα σύμφωνα με τις διατροφικές συστάσεις, καθώς και τη μείωση των απορριμμάτων τροφίμων.

4.16

Σημειώνεται ότι το υπουργείο Υγείας, Πρόνοιας και Αθλητισμού των Κάτω Χωρών έχει εγκαινιάσει συμφωνία για τη βελτίωση της σύνθεσης των τροφίμων με ενώσεις από τους κλάδους των παραγωγών, του λιανικού εμπορίου, της εστίασης και της φιλοξενίας, καθιστώντας τα προϊόντα πιο υγιεινά και θέτοντας τις βάσεις ώστε η υγιεινή επιλογή να είναι και η ευκολότερη. Η συμφωνία αυτή περιλαμβάνει φιλόδοξους στόχους για μειώσεις της ποσότητας άλατος, των κορεσμένων λιπαρών και των θερμίδων στα τρόφιμα σταδιακά έως το 2020, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τις αξιοσημείωτες αλλαγές στους γευστικούς τύπους (15). Η παρούσα γνωμοδότηση ζητεί την εφαρμογή του πλαισίου της ΕΕ στις εθνικές πρωτοβουλίες για επιλεγμένα θρεπτικά συστατικά, δηλαδή του πρόσφατα εγκεκριμένου παραρτήματος για τα πρόσθετα σάκχαρα.

4.17

Η ανάπτυξη προϊόντων, η ανάπτυξη των αγορών και η οικοδόμηση βασικών εταιρικών σχέσεων μπορεί να συμβάλουν στο να καταστούν οι πιο υγιεινές και βιώσιμες επιλογές, και εύκολες και ελκυστικές. Η βιομηχανία και η κοινωνία των πολιτών θα πρέπει να διερευνήσουν και να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες για να αυξήσουν την κατανάλωση εποχικών και τοπικών φρούτων και λαχανικών, καθώς και άλλων προϊόντων φυσικά πλούσιων σε φυτικές ίνες, όπως τα τρόφιμα ολικής άλεσης ή τα όσπρια. Ο χαρακτηρισμός του τρέχοντος έτους ως διεθνούς έτους οσπρίων των Ηνωμένων Εθνών σημειώνεται ως σημείο εκκίνησης.

4.18

Η εφαρμογή ενός σαφούς συστήματος σήμανσης σχετικά με την προέλευση, τα μέσα παραγωγής και τη θρεπτική αξία των τροφίμων θα διευκολύνει τις επιλογές των καταναλωτών. Η ιχνηλασιμότητα είναι επίσης πολύ σημαντική τόσο για τους παραγωγούς τροφίμων όσο και για τους καταναλωτές, προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια των τροφίμων. Θα πρέπει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εξετάσει την περίπτωση —και τη δυνατότητα καθιέρωσης— ενός ενιαίου και εύκολα κατανοητού σήματος «βιώσιμου τροφίμου». Επίσης, πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση σε τεχνολογίες όπως εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα, καθώς και σε αναγραφές για τον καταναλωτή στον τομέα του λιανικού εμπορίου, με τα οποία παρέχονται όλες οι απαιτούμενες πληροφορίες και διασφαλίζεται πλήρης ιχνηλασιμότητα.

4.19

Πολλές από τις προκλήσεις για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας επισιτιστικής και διατροφικής ασφάλειας απαιτούν τη συμμετοχή της ερευνητικής κοινότητας για την παραγωγή γνώσης, την προώθηση της καινοτομίας, την επικοινωνία με το κοινό και τη συμβολή στη διαμόρφωση ενός πιο βιώσιμου συστήματος τροφίμων. Σημαντική χρηματοδότηση έχει διατεθεί για τον σκοπό αυτό στο πλαίσιο του προγράμματος έρευνας και καινοτομίας της ΕΕ Ορίζοντας 2020 και του πρώην έβδομου προγράμματος-πλαισίου. Ωστόσο, τα θέματα διατροφής και απώλειας και σπατάλης τροφίμων δεν εξετάστηκαν επαρκώς από την έρευνα και απαιτούν αυξημένες προσπάθειες. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει θερμά την πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για μια μακροπρόθεσμη στρατηγική με θέμα την ευρωπαϊκή γεωργική έρευνα και την καινοτομία, καθώς και την πιο πρόσφατη φιλόδοξη απόφαση της ΓΔ ΕΤΑ για την ανάπτυξη συνολικής στρατηγικής για έναν ευρωπαϊκό «χώρο έρευνας για τα τρόφιμα». Επιπλέον, η ΕΕ μπορεί να προωθήσει τις βιώσιμες διατροφικές μεταβάσεις και τη μείωση της απώλειας και της σπατάλης τροφίμων σε άλλες περιφέρειες του πλανήτη μέσω του προγράμματος SWITCH (16).

4.20