–

w imieniu rządu czeskiego przez M. Smolka, J. Vláčila i A. Kasalicką, działających w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej przez Y.G. Marinovą i M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.U. 2003, L 338, s. 1).

2

Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu między Neli Valchevą, zamieszkałą w Bułgarii, a jej byłym zięciem, Georgiosem Babanarakisem, zamieszkałym w Grecji, dotyczącego prawa N. Valchevej do osobistej styczności z dzieckiem będącym jej wnukiem.

3

Motywy 2, 5 i 12 rozporządzenia nr 2201/2003 stanowią:

[…]

[…]

4

Artykuł 1 tego rozporządzenia, zatytułowany „Zakres stosowania”, stanowi:

„1.   Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących:

2.   Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności:

[…]”.

5

Artykuł 2 wspomnianego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, w pkt 1 i 7–10 stanowi:

„Na użytek niniejszego rozporządzenia:

[…]

6

Artykuł 8 tego rozporządzenia, zatytułowany „Jurysdykcja ogólna”, w ust. 1 stanowi:

„W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt”.

7

Artykuł 128 Semeen kodeks (kodeksu rodzinnego), w brzmieniu opublikowanym w Darzhaven vestnik nr 74 z dnia 20 września 2016 r. (zwanego dalej „kodeksem rodzinnym”) w odniesieniu do „prawa członków rodziny do osobistej styczności z dzieckiem” stanowi:

„(1)   Dziadek i babcia mogą wnieść do Rayonen sad (sądu rejonowego) miejsca aktualnego zamieszkania dziecka o określenie warunków wykonywania prawa do osobistej styczności z dzieckiem, gdy leży to w interesie dziecka. Takie prawo przysługuje także dziecku.

(2)   Sąd stosuje odpowiednio art. 59 ust. 8 i 9.

(3)   Jeżeli rodzic, któremu sąd przyznał prawo do osobistej styczności z dzieckiem, jest czasowo niezdolny do wykonywania tego prawa z powodu nieobecności lub choroby, prawo to może być wykonywane przez babcię i dziadka dziecka”.

8

Artykuł 59 kodeksu rodzinnego stanowi:

„(1)   W wypadku rozwodu małżonkowie we wspólnym porozumieniu rozstrzygają o kwestiach dotyczących pieczy nad dzieckiem i wychowania małoletnich dzieci pochodzących z małżeństwa, w interesie tych ostatnich. Sąd zatwierdza porozumienie na mocy art. 49 ust. 5.

(2)   W wypadku braku porozumienia określonego w ust. 1 sąd z urzędu postanawia, u którego z rodziców będą mieszkać dzieci i któremu z rodziców należy przyznać prawo do sprawowania pieczy nad dzieckiem, a także określa środki dotyczące wykonywania tego prawa oraz szczegółowe warunki dotyczące prawa rodziców do osobistej styczności z dzieckiem i zobowiązań alimentacyjnych.

[…]

(7)   Tytułem wyjątku, gdy wymaga tego interes dzieci, sąd może nakazać ich zamieszkanie u dziadka lub babci lub w rodzinie innych krewnych lub osób bliskich, za ich zgodą. Gdy nie jest to możliwe, dziecko umieszcza się w rodzinie zastępczej lub specjalistycznym ośrodku, które wskazuje dyrekcja pomocy społecznej, lub w społecznym ośrodku mieszkalnym. W każdym wypadku sąd określa odpowiedni sposób wykonywania prawa rodziców do osobistej styczności z dzieckiem.

(8)   W razie potrzeby w celu zapewnienia wykonania postanowienia zgodnie z ust. 2 i 7 sąd określa odpowiednie środki ochrony, takie jak:

(9)   W wypadku zmiany okoliczności sąd może, na żądanie jednego z rodziców, dyrekcji pomocy społecznej lub z urzędu, zmienić wcześniej zarządzone środki lub zarządzić nowe”.

9

Artykuł 4 Zakon za litsata i semeystvoto (ustawy o osobach i rodzinie), w brzmieniu opublikowanym w Darzhaven vestnik nr 120, z dnia 29 grudnia 2002 r., stanowi:

„Osoby w wieku powyżej 14 roku życia i poniżej 18 roku życia stanowią starszą kategorię osób małoletnich.

Dokonują one czynności prawnych za zgodą rodziców lub opiekunów, natomiast mogą wykonywać samodzielnie drobne czynności życia codziennego w celu zaspokojenia własnych potrzeb oraz mogą rozporządzać tym, co nabyły poprzez swoją pracę”.

10

Neli Valcheva jest babcią Christosa Babanarakisa, urodzonego w dniu 8 kwietnia 2002 r. z małżeństwa Mariany Kolevej, córki N. Valchevej, z Georgiosem Babanarakisem. Małżeństwo to zostało rozwiązane przez grecki sąd, który powierzył ojcu wykonywanie pieczy nad Ch. Babanarakisem. Sąd ten określił sposób wykonywania prawa do osobistej styczności między matką a dzieckiem poprzez Internet i telefonicznie, a także osobiste spotkania w Grecji przez kilka godzin jeden raz w miesiącu.

11

Po stwierdzeniu, że nie ma możliwości utrzymywania należytych kontaktów ze swoim wnukiem, i zwróceniu się – bezskutecznym – do organów greckich, N. Valcheva wniosła do bułgarskiego sądu, na podstawie art. 128 kodeksu rodzinnego, o określenie warunków wykonywania prawa do osobistej styczności z małoletnim wnukiem. Wniosła o umożliwienie jej styczności z nim regularnie, w niektóre weekendy każdego miesiąca, jak również o umożliwienie jej goszczenia go w jej domu przez okres tygodnia lub dwóch tygodni w trakcie wakacji, dwa razy w roku.

12

Wspomniany sąd pierwszej instancji stwierdził, że nie ma jurysdykcji, aby rozpatrzyć pozew N. Valchevej. Sąd apelacyjny, do którego wniosła sprawę, utrzymał w mocy orzeczenie wydane w pierwszej instancji, opierając się na rozporządzeniu nr 2201/2003. Sąd ten orzekł, że rozporządzenie to stosuje się do spraw dotyczących prawa do osobistej styczności z dzieckiem szerszego kręgu krewnych, w tym babć i dziadków, przy czym zgodnie z art. 8 tego rozporządzenia jurysdykcja należy do sądów państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu w chwili wniesienia sprawy do sądu – czyli do sądów greckich.

13

Neli Valcheva wniosła skargę kasacyjną do sądu odsyłającego. Sąd odsyłający wskazuje, że zasadniczo podziela stanowisko sądu apelacyjnego, lecz dodaje, że aby określić, który sąd ma jurysdykcję, należy ustalić, czy rozporządzenie nr 2201/2003 ma zastosowanie do prawa babć i dziadków do osobistej styczności z dzieckiem.

14

W tych okolicznościach Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny, Bułgaria) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytanie prejudycjalne:

„Czy wskazane w art. 1 ust. 2 lit. а) i w art. 2 pkt 10 rozporządzenia [nr 2201/2003] pojęcie »prawa do osobistej styczności z dzieckiem« należy interpretować w ten sposób, że ma ono zastosowanie nie tylko w stosunkach między rodzicami a dzieckiem, lecz także w stosunkach z innymi niż rodzice krewnymi, a mianowicie z dziadkiem i babcią?”.

15

Poprzez swe pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży do zbadania, czy prawo babć i dziadków do osobistej styczności z dzieckiem jest objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 2201/2003, aby określić, czy ustalenie sądu mającego jurysdykcję, aby orzec w przedmiocie powództwa dotyczącego wspomnianego prawa do osobistej styczności z dzieckiem, takiego jak powództwo wniesione przez N. Valchevą, powinno być przeprowadzone na podstawie tego rozporządzenia, czy też na podstawie reguł prawa prywatnego międzynarodowego.

16

W pierwszej z przywołanych sytuacji sądami mającymi jurysdykcję są, co do zasady i zgodnie z art. 8 rozporządzenia nr 2201/2003, sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko ma miejsce zwykłego pobytu w chwili wniesienia sprawy do sądu. W niniejszym wypadku, zgodnie z informacjami zawartymi w postanowieniu odsyłającym, jurysdykcję mają sądy greckie.

17

W drugiej z przywołanych sytuacji sądy krajowe, w niniejszym wypadku sądy bułgarskie, powinny rozpatrzyć, czy mają jurysdykcję, na podstawie reguł prawa prywatnego międzynarodowego.

18

W rozporządzeniu nr 2201/2003 nie uściślono, czy zdefiniowane w art. 2 pkt 10 pojęcie „prawa do osobistej styczności z dzieckiem” obejmuje prawo babć i dziadków do osobistej styczności z dzieckiem.

19

Pojęcie to należy interpretować w sposób autonomiczny, uwzględniając jego brzmienie, systematykę i cele rozporządzenia nr 2201/2003, w szczególności w świetle prac przygotowawczych związanych z tym rozporządzeniem, a także pozostałych aktów prawa Unii i prawa międzynarodowego.

20

Co się tyczy brzmienia art. 2 pkt 10 rozporządzenia nr 2201/2003 należy stwierdzić, że prawo do osobistej styczności z dzieckiem zdefiniowano szeroko, jako obejmujące w szczególności prawo do zabrania dziecka na ograniczony okres do innego miejsca niż miejsce zwykłego pobytu.

21

W definicji tej nie określono żadnego ograniczenia w odniesieniu do osób mogących skorzystać ze wspomnianego prawa do osobistej styczności z dzieckiem.

22

Aby określić, czy babcie i dziadkowie zaliczają się do osób, których dotyczy wspomniana definicja, należy uwzględnić zakres stosowania rozporządzenia nr 2201/2003, określony w art. 1 ust. 1 lit. b) tego rozporządzenia, na mocy którego to przepisu rozporządzenie ma zastosowanie do przyznawania, wykonywania, przekazywania pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.

23

Ponadto pojęcie prawa do osobistej styczności z dzieckiem zawarto w szczególności w art. 1 ust. 2 lit. a) oraz w art. 2 pkt 7 rozporządzenia nr 2201/2003.

24

W art. 1 ust. 2 lit. a) tego rozporządzenia uściślono, że dziedziny objęte odpowiedzialnością rodzicielską dotyczą w szczególności prawa do sprawowania pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem.

25

Jeśli chodzi o art. 2 pkt 7 wspomnianego rozporządzenia, odpowiedzialność rodzicielską zdefiniowano w nim jako ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka, a pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę na dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem.

26

W świetle powyższych przepisów należy wskazać, że w rozporządzeniu nr 2201/2003 nie wyłączono wyraźnie możliwości objęcia zakresem stosowania tego rozporządzenia prawa babć i dziadków do osobistej styczności z ich wnukami.

27

Należy także uwzględnić zamierzony w ramach rozporządzenia nr 2201/2003 cel.

28

Jak wynika z preambuły tego rozporządzenia, ma ono na celu utworzenie przestrzeni sprawiedliwości opartej na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń sądów poprzez ustanowienie reguł regulujących jurysdykcję, uznawanie i wykonywanie orzeczeń wydanych w dziedzinie odpowiedzialności rodzicielskiej.

29

Zgodnie z motywem 5 wspomnianego rozporządzenia obejmuje ono „wszystkie” orzeczenia w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej.

30

Spośród tych orzeczeń, zgodnie z motywem 2 tego rozporządzenia, orzeczenia dotyczące prawa do osobistej styczności z dzieckiem są traktowane priorytetowo.

31

Z dokumentu roboczego Komisji z dnia 27 marca 2001 r. dotyczącego wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej [COM(2001) 166 wersja ostateczna] wynika, że prawodawca Unii dążył do ustalenia, jakie osoby mogą sprawować odpowiedzialność rodzicielską lub korzystać z prawa do osobistej styczności z dzieckiem. Rozważył on szereg możliwości, a w szczególności ograniczenie kręgu tych osób do jednego z rodziców dziecka, jak też, przeciwnie, brak jakichkolwiek ograniczeń dotyczących określonych osób. W dokumencie tym wspomniano w szczególności babcie i dziadków, odnosząc się do projektu konwencji Rady Europy dotyczącej osobistych stosunków z dziećmi, w której uznano prawo dzieci do utrzymywania osobistych stosunków nie tylko z rodzicami, lecz także z innymi osobami mającymi powiązania rodzinne, takimi jak babcie i dziadkowie. Ostatecznie prawodawca Unii wybrał opcję, zgodnie z którą żaden przepis nie powinien ograniczać liczby osób mogących sprawować odpowiedzialność rodzicielską lub korzystać z prawa do osobistej styczności z dzieckiem.

32

Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 65 opinii, w świetle prac przygotowawczych związanych z rozporządzeniem nr 2201/2003, należy stwierdzić, że prawodawca Unii zamierzał rozszerzyć zakres stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1347/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków (Dz.U. 2000, L 160, s. 19), który był ograniczony do sporów dotyczących rodziców, oraz że rozważał wszelkie orzeczenia dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej – i, w konsekwencji, orzeczenia dotyczące prawa do osobistej styczności z dzieckiem – niezależnie od statusu osób mogących wykonywać to prawo, nie wyłączając babć i dziadków.

33

Z powyższej analizy wynika, że określone w art. 1 ust. 2 lit. a) i w art. 2 pkt 7 i 10 rozporządzenia nr 2201/2003 pojęcie prawa do osobistej styczności z dzieckiem należy rozumieć jako dotyczące nie tylko prawa rodziców do osobistej styczności z dzieckiem, lecz także prawa pozostałych osób, z którymi dziecko powinno utrzymywać stosunki osobiste, w szczególności prawa babć i dziadków – bez względu na to, czy chodzi o osoby uprawnione z tytułu odpowiedzialności rodzicielskiej.

34

Z powyższego wynika, że pozew babć i dziadków dotyczący przyznania im prawa do osobistej styczności z wnukami jest objęty zakresem stosowania art. 1 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003 i, w konsekwencji, zakresem stosowania tego rozporządzenia.

35

Należy także podkreślić, że gdyby prawo do osobistej styczności z dzieckiem nie dotyczyło wszystkich tych osób, kwestie dotyczące tego prawa mogłyby być określone nie tylko przez sąd wskazany zgodnie z rozporządzeniem nr 2201/2003, lecz także przez inne sądy, które uznałyby, iż mają jurysdykcję na podstawie reguł prawa prywatnego międzynarodowego. Mogłyby zostać przyjęte orzeczenia sprzeczne, a nawet niedające się pogodzić, ponieważ przyznanie prawa do osobistej styczności z dzieckiem danemu krewnemu mogłoby naruszać prawa do osobistej styczności przyznane osobie uprawnionej z tytułu odpowiedzialności rodzicielskiej.

36

Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 56 opinii, przyznanie prawa do osobistej styczności z dzieckiem osobie innej niż rodzice może ingerować w prawa i obowiązki tych ostatnich – w niniejszej sprawie dotyczy to prawa ojca do sprawowania pieczy nad dzieckiem i prawa matki do osobistej styczności z dzieckiem. W konsekwencji w celu uniknięcia sprzecznych ze sobą środków i w najlepszym interesie dziecka konieczne jest, aby co do zasady w przedmiocie prawa do osobistej styczności z dzieckiem orzekał ten sam sąd – a mianowicie sąd miejsca zwykłego pobytu dziecka.

37

W świetle wszystkich powyższych rozważań na zadane pytanie prejudycjalne należy udzielić następującej odpowiedzi: pojęcie „prawa do osobistej styczności z dzieckiem”, o którym mowa w art. 1 ust. 2 lit. a) oraz w art. 2 pkt 7 i 10 rozporządzenia nr 2201/2003, należy interpretować w ten sposób, że obejmuje ono prawo babć i dziadków do osobistej styczności z ich wnukami.

38

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:

Pojęcie „prawa do osobistej styczności z dzieckiem”, o którym mowa w art. 1 ust. 2 lit. a) oraz w art. 2 pkt 7 i 10 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, należy interpretować w ten sposób, że obejmuje ono prawo babć i dziadków do osobistej styczności z ich wnukami.