KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 29.1.2024

COM(2024) 49 final

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

Ocena ex post programu „Horyzont 2020” – unijnego programu ramowego w zakresie badań naukowych i innowacji

{SEC(2024) 52 final} - {SWD(2024) 29 final} - {SWD(2024) 30 final}

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

Ocena ex post programu „Horyzont 2020” – unijnego programu ramowego w zakresie badań naukowych i innowacji

1.Wprowadzenie

Od 1984 r. Europa inwestuje w badania naukowe i innowacje, aby zapewnić kontynentowi przewagę konkurencyjną, odporność i niezależność technologiczną. Główną inicjatywą mającą na celu zwiększenie tych długoterminowych inwestycji był „Horyzont 2020” – ósmy unijny program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji. Na program realizowany w latach 2014–2020 przyznano budżet w wysokości 75,6 mld EUR.

Celem niniejszego sprawozdania jest przedstawienie ustaleń z oceny końcowej 1 programu „Horyzont 2020” w oparciu o ocenę śródokresową z 2017 r.

Głównym zadaniem programu „Horyzont 2020” było pobudzanie wzrostu gospodarczego i tworzenie miejsc pracy przez synergię badań naukowych i innowacji oraz położenie silnego nacisku na doskonałą bazę naukową, wiodącą pozycję w przemyśle i stawianie czoła wyzwaniom społecznym. Program cieszył się ogromnym zainteresowaniem i w ciągu siedmiu lat przyciągnął ponad milion indywidualnych wniosków ze 177 krajów. Sfinansowano z niego prawie 35 000 projektów z udziałem 40 000 organizacji. Biorąc pod uwagę ten szeroki zasięg, na sfinansowanie wszystkich złożonych wniosków wysokiej jakości potrzebne byłoby dodatkowe 159 mld EUR.

W niniejszej ocenie przeanalizowano wpływ programu „Horyzont 2020”. Oceniono w niej również efektywność programu, jego spójność z innymi inicjatywami, znaczenie wobec potrzeb społecznych i ogólną wartość dodaną, jaką zapewnia dla UE.

Ocena opiera się na obszernych dowodach obejmujących:

(I)ponad 1 000 wywiadów z beneficjentami, organami krajowymi i organami wdrażającymi;

(II)badanie z udziałem wnioskodawców, zarówno tych wybranych, jak i niewybranych;

(III)połączenie metod oceny ilościowej i jakościowej;

(IV)konsultacje z zainteresowanymi stronami, w ramach których uzyskano 1 818 odpowiedzi.

2.Jaki był wpływ programu?

Zgodnie z podstawowymi celami program „Horyzont 2020” odegrał kluczową rolę w rozwoju społeczeństwa i gospodarki opartych na wiedzy i innowacjach. Był on bardzo istotny w mobilizowaniu dodatkowych środków na badania naukowe i innowacje i wniósł znaczący wkład w osiąganie celu UE, jakim jest inwestowanie 3 % produktu krajowego brutto (PKB) w badania i rozwój do 2020 r. Niemniej jednak inwestycje w ramach programu „Horyzont 2020” stanowiły jedynie 10 % wydatków publicznych na badania i rozwój w UE, przy czym większość środków pochodziła od państw członkowskich i organów regionalnych. Do końca 2020 r. inwestycje UE w badania i rozwój wzrosły do 2,32 % PKB, co stanowi wzrost o 15 % od czasu uruchomienia programu (2,02 %).

Program przyczynił się również do wzmocnienia innych polityk UE i miał kluczowe znaczenie dla rozwoju i funkcjonowania europejskiej przestrzeni badawczej (EPB). Okazał się istotny w zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa, a także w sposób sprawny i elastyczny pozwolił reagować na sytuacje nadzwyczajne, takie jak epidemia Eboli czy COVID-19. „Horyzont 2020” odegrał kluczową rolę w tworzeniu wpływowej bazy naukowej, w szczególności w kierowaniu globalnymi działaniami na rzecz przeciwdziałania zmianie klimatu. W ocenie podkreślono, że zachowanie tego działania w zakresie badań naukowych i innowacji w kolejnych programach ramowych ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia pożądanych wyników. Warto zauważyć, że 41 % projektów w ramach programu „Horyzont 2020” było wciąż realizowanych w chwili przeprowadzania oceny końcowej, co wskazuje, że program wciąż wywiera wpływ i nadal przynosi rezultaty.

Ocena śródokresowa z 2017 r. zaowocowała wprowadzeniem udoskonaleń w programie w drugiej połowie okresu jego wdrażania, w tym w odniesieniu do inicjatyw mających na celu wzmocnienie otwartej nauki, zacieśnienie współpracy międzynarodowej i uproszczenie realizacji programu. Ocena śródokresowa zaowocowała również wprowadzeniem kilku nowości, takich jak uruchomienie projektu pilotażowego dla Europejskiej Rady ds. Innowacji w ostatnich latach programu „Horyzont 2020” oraz wprowadzenie misji UE w ramach następnego programu „Horyzont Europa” (2021–2027).

2.1    Wpływ naukowy

Program „Horyzont 2020” został opracowany strategicznie w celu wzmocnienia podstaw naukowych i technologicznych Europy przez inwestowanie w wiedzę, umiejętności i infrastrukturę. Te długoterminowe inwestycje mają kluczowe znaczenie dla obecnej i przyszłej zdolności UE do kierowania dynamicznymi zmianami w postępie naukowym i technologicznym oraz w stale zmieniającym się otoczeniu społeczno-gospodarczym, reagowania na te zmiany lub dostosowywania się do nich.

Program „Horyzont 2020” odegrał zasadniczą rolę w stymulowaniu przełomowych odkryć naukowych i pionierskich postępów w nowych dziedzinach nauki i technologii. Wśród kluczowych przykładów można wymienić: ·opracowanie eksperymentalnych spersonalizowanych szczepień przeciwnowotworowych, co stanowi znaczący krok naprzód w leczeniu nowotworów; ·wspieranie opracowania pierwszych szczepionek przeciwko COVID-19, co pokazuje sprawność programu i jego zdolność reagowania na globalne zagrożenia dla zdrowia; ·wykorzystanie sztucznej inteligencji w prognozowaniu struktury białkowej, co ma poważne implikacje dla odkrywania leków; ·postępy w datowaniu antycznego DNA, w tym odkrycie dowodów potwierdzających występowanie pierwszych homo sapiens w Europie; ·przełomowe osiągnięcia w dziedzinie inżynierii chemicznej i procesowej, materiałów kompozytowych (z zastosowaniem w czystych technologiach energetycznych) i mechaniki kwantowej; ·wykonanie pierwszego zdjęcia czarnej dziury – monumentalne osiągnięcie w astrofizyce, które otwiera nowe możliwości badania najbardziej zagadkowych obiektów we wszechświecie. W ramach programu „Horyzont 2020” wsparcie otrzymało 33 laureatów Nagrody Nobla, czy to przed przyznaniem nagrody czy po jej przyznaniu, co podkreśla jego istotną rolę w promowaniu doskonałości naukowej światowej klasy.

Program osiągnął lepsze rezultaty niż jego poprzednik (7PR) pod względem wyników naukowych, o czym świadczy liczba publikacji naukowych. W chwili przeprowadzania oceny zgłoszonych przez beneficjentów było ponad 276 000 recenzowanych publikacji, z czego 18 % powstało w ramach projektów, które otrzymały dotacje Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERBN). Oczekuje się, że w miarę jak kolejne projekty będą dobiegały końca, liczba ta będzie jeszcze rosła. Warto zauważyć, że publikacje w ramach programu „Horyzont 2020” są dwukrotnie częściej cytowane niż wynosi średnia światowa, a 3,9 % z nich znajduje się wśród 1 % najczęściej cytowanych publikacji na świecie, co jest wynikiem lepszym niż wyniki głównych międzynarodowych podmiotów finansujących, w tym amerykańskiej National Science Foundation.

Program „Horyzont 2020” w znacznym stopniu przyczynił się do przełomowych osiągnięć naukowych i postępów w nowo powstających dziedzinach nauki i technologii, w szczególności w dziedzinie nauk medycznych, mechaniki kwantowej, inżynierii chemicznej i procesowej oraz materiałów kompozytowych. Finansowanie transnarodowych projektów w zakresie badań naukowych i innowacji umożliwiło ważną współpracę, która bez tego finansowania mogłaby nie być możliwa. 26 % wszystkich publikacji w ramach programu „Horyzont 2020” wiąże się z nowymi, szybko rozwijającymi się obszarami badawczymi. W ramach programu przeznaczono ponad 13 mld EUR na projekty istotne w kontekście powstających technologii cyfrowych, takich jak sztuczna inteligencja i obliczenia kwantowe.

Program miał również ogromny wpływ na obieg wiedzy, a 82 % publikacji w ramach „Horyzont 2020” jest powszechnie i publicznie dostępnych w internecie, co świadczy o silnym zaangażowaniu w otwarty dostęp. To znaczny wzrost z 65 % na początku programu w 2014 r., a w porównaniu z podobnymi programami międzynarodowymi wynik ten wypada korzystnie. Tendencja do zapewniania otwartego dostępu wpłynęła na przyjęcie podobnej polityki przez 19 państw członkowskich.

Program „Horyzont 2020” odegrał kluczową rolę w dywersyfikacji i poszerzaniu umiejętności i wiedzy naukowców. Poprawił również ich perspektywy zawodowe, w szczególności przynosząc korzyści naukowcom na wczesnym etapie kariery, w formie na przykład stypendiów w ramach działań „Maria Skłodowska-Curie” (MSCA), dotacji ERBN dla naukowców rozpoczynających niezależną karierę i naukowców u progu samodzielności badawczej, dotacji w dziedzinie FET oraz wsparcia dla młodszych członków zespołów w ramach projektów „Upowszechnianie doskonałości i zapewnianie szerszego uczestnictwa”. Program zapewnił wsparcie prawie 50 000 naukowców w zakresie mobilności międzysektorowej i międzynarodowej, dzięki czemu jest na dobrej drodze do osiągnięcia celów w zakresie mobilności naukowców, głównie za pośrednictwem MSCA. Erasmus+ i działania „Maria Skłodowska-Curie” były przykładem tworzenia synergii między programami UE, a przy tym promowały mobilność, szkolenia i rozwój kariery zawodowej studentów i naukowców.

Program „Horyzont 2020” umożliwił ponadto UE rozwój i modernizację wielkoskalowej infrastruktury badawczej zarówno na szczeblu europejskim, jak i światowym. Dostęp do tej infrastruktury uzyskało ponad 24 000 naukowców i organizacji, co zapewniło większe możliwości współpracy i postępów naukowych. Program „Wiodąca pozycja w zakresie technologii przemysłowych” (LEIT) ułatwił dostęp do infrastruktury technologicznej, takiej jak europejskie centra innowacji cyfrowych i stanowiska badawcze na potrzeby otwartych innowacji, dzięki czemu umożliwił przedsiębiorstwom badanie innowacji w warunkach realistycznych. Innym ważnym wydarzeniem było wdrożenie wspólnej infrastruktury badawczej w ramach planu działania Europejskiego Forum Strategii ds. Infrastruktur Badawczych. Powyższe dokonania zasługują na uwagę, choć z oceny wynika, że w zakresie infrastruktury badawczej można osiągnąć większą synergię między unijnymi, krajowymi i regionalnymi programami, w szczególności w celu zapewnienia ich trwałości.

2.2    Wpływ społeczny

Za sprawą programu „Horyzont 2020” wzmocniono badania naukowe i innowacje w celu sprostania kluczowym wyzwaniom społecznym, w tym w zakresie zdrowia, bezpieczeństwa żywnościowego, energii, transportu, zrównoważenia środowiskowego, działań w dziedzinie klimatu, społeczeństw integracyjnych i bezpieczeństwa. Wkład programu w sprostanie tym wyzwaniom jest znaczący nie tylko pod względem samego zakresu, ale również w głębszym wymiarze – wpływa na wiele aspektów społeczeństwa i środowiska globalnego.

Doskonałym przykładem jest zasadnicza rola programu „Horyzont 2020” w pogłębianiu naszej wiedzy na temat zmiany klimatu. Inwestycje w ramach programu, oparte na podstawach ustanowionych w 7PR, miały niemały wpływ, a 10 % wszystkich publikacji naukowych cytowanych przez Międzyrządowy Zespół ONZ ds. Zmian Klimatu (IPCC) pochodziło z tych dwóch programów.

Program „Horyzont 2020” odegrał również zasadniczą rolę we wspieraniu opracowywania praktycznych rozwiązań w zakresie działań w dziedzinie klimatu. Doskonałym przykładem są postępy poczynione w zakresie paliw alternatywnych i niskoemisyjnych. Pionierskie prace w ramach 7PR i „Horyzont 2020” sprawiły, że UE stała się liderem w testowaniu i wdrażaniu wodorowych ogniw paliwowych w autobusach, a także stymuluje innowacje w zakresie niskoemisyjnych podróży lotniczych przewidzianych na 2030 r.

Jeśli chodzi o inwestycje w zrównoważony rozwój, udało się przekroczyć wyznaczony dla programu „Horyzont 2020” cel 60 % – na tego rodzaju inicjatywy przeznaczono 64,4 % całkowitego budżetu. Jednak pomimo znaczącego wkładu w działania w dziedzinie klimatu, program nie osiągnął celu zakładającego przeznaczenie 35 % budżetu na tematy związane z klimatem – ostatecznie przydzielono na nie 32 % środków. To podkreśla, jak ważne jest dalsze koncentrowanie się na podobnych celach w ramach programu „Horyzont Europa” i monitorowanie ich, aby zapewnić ściślejsze dostosowanie przyszłych inicjatyw do wyznaczonych celów.

Społeczeństwo UE stoi w obliczu wielu złożonych wyzwań, w przypadku których zasadnicze znaczenie mają działania w zakresie badań naukowych i innowacji obejmujące nauki społeczne i humanistyczne, takie jak socjologia, ekonomia, psychologia, nauki polityczne, historia i kulturoznawstwo. To właśnie te dyscypliny są kluczowe dla lepszego zrozumienia złożonych kwestii społecznych i skutecznego reagowania na nie. W porównaniu z poprzednimi programami w „Horyzont 2020” znacznie zwiększono rolę nauk społecznych i humanistycznych – na tematy związane z tymi dziedzinami przeznaczono ponad 20 % budżetu, co świadczy o zaangażowaniu w badania interdyscyplinarne.

Ocena wykazała jednak, że poziom uwzględnienia nauk społecznych i humanistycznych był nierównomierny w poszczególnych częściach programu. Odniesiono się do tego w sugestiach dotyczących ulepszeń przedstawionych w ocenie okresowej programu „Horyzont 2020”. W odpowiedzi dostosowano program „Horyzont Europa” w celu wprowadzenia nowych środków umożliwiających lepsze uwzględnienie nauk społecznych i humanistycznych. Wnioski otrzymują teraz niższe wyniki oceny, jeżeli nie uwzględniają w wystarczającym stopniu nauk społecznych i humanistycznych tam, gdzie uznano je za istotne.

Kolejnym kluczowym wyzwaniem zidentyfikowanym w ramach programu „Horyzont 2020” jest długi czas potrzebny na wykazanie oddziaływania społecznego projektów, co komplikuje procesy monitorowania i oceny. Doświadczenie pokazało, że ustalenia dotyczące monitorowania były zbyt wąskie, co ograniczało możliwość uchwycenia pełnego spektrum oddziaływania społecznego. Stwierdzono ponadto, że wskaźniki nie były wystarczająco dopracowane, co utrudnia skuteczną ocenę wyników. Aby zaradzić tym niedociągnięciom, w kontekście programu „Horyzont Europa” podejmowane są wspólne starania na rzecz poprawy dostępności danych i usprawnienia ram monitorowania.

2.3    Wpływ gospodarczy

Program „Horyzont 2020” wniósł znaczący wkład w europejską gospodarkę, nie tylko przez stymulowanie wzrostu zatrudnienia i produkcji gospodarczej, ale także przez tworzenie efektu dźwigni w odniesieniu do innych funduszy i zwiększanie produktywności zaangażowanych przedsiębiorstw. Doprowadził również do opracowania tysięcy innowacyjnych produktów. Lista tych rezultatów nie jest jeszcze ostateczna, ponieważ znaczna część projektów wspieranych w ramach programu w chwili przeprowadzania oceny nie została jeszcze zakończona i nadal przynosi rezultaty.

Oprócz nominalnego budżetu program „Horyzont 2020” przyczynił się do zwiększenia wydatków na badania i rozwój w Europie przez przyciągnięcie wspólnych inwestycji zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Na każde 1 EUR wydane z budżetu programu „Horyzont 2020” uczestnicy projektu przeznaczyli na realizację projektów 0,23 EUR z zasobów własnych. Program okazał się szczególnie skuteczny w sektorze prywatnym nastawionym na zysk, w którym na każde 1 EUR finansowania z programu „Horyzont 2020” uczestnicy projektu zainwestowali dodatkowe 0,57 EUR. Najwyższy poziom dźwigni finansowej osiągnięto w partnerstwach europejskich: we wspólnych przedsięwzięciach wkłady partnerów prywatnych w środki (pieniężne lub rzeczowe) stanowiły ponad dwukrotność lub nawet trzykrotność finansowania unijnego.

Dotacje w ramach programu „Horyzont 2020” miały ponadto pozytywny wpływ na dochody i zatrudnienie wśród uczestniczących przedsiębiorstw w porównaniu z przedsiębiorstwami o podobnych cechach, które nie otrzymały finansowania.

Program „Horyzont 2020” w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju praw własności intelektualnej, a jego beneficjenci zgłosili blisko 4 000 wniosków o przyznanie praw własności intelektualnej, z czego trzy czwarte dotyczy patentów, a kolejne 12 % – znaków towarowych. Biorąc pod uwagę często długi proces uzyskiwania patentów, oczekuje się, że dane liczbowe dotyczące praw własności intelektualnej w ramach programu „Horyzont 2020” znacznie wzrosną nawet po zakończeniu programu. Analiza długoterminowa wykazała, że patenty uzyskane w ramach projektów z 7PR nie tylko przekraczają średnią globalną pod względem wartości ekonomicznej, ale także wyraźnie mają charakter interdyscyplinarny. Co więcej, około 40 % patentów zgłoszonych przez uczestników części programu dotyczącej wiodącej pozycji w zakresie technologii prorozwojowych i przemysłowych (LEIT) przyczyniło się do rozwoju kluczowych technologii prorozwojowych, w tym fotoniki, oraz mikro- i nanoelektroniki. Filar dotyczący wyzwań społecznych wygenerował około 20 % wszystkich innowacji w ramach programu „Horyzont 2020”, a wkład filaru Doskonała baza naukowa – 31 %, choć głównie na niższym poziomie gotowości technologicznej.

Radar Innowacji programu „Horyzont 2020”, narzędzie służące do identyfikowania w programie innowacji o wysokim potencjale, wskazuje, że w ramach programu sfinansowano potencjalnie przełomowe innowacje technologiczne. Większość gotowych do wprowadzenia na rynek innowacji powstało w ramach filaru dotyczącego wiodącej pozycji w przemyśle, w szczególności w ramach projektów LEIT. W projektach tych wykazano większą predyspozycję do tworzenia innowacji gotowych do wprowadzenia na rynek, zwłaszcza w obszarach takich jak nowe technologie cyfrowe, obliczenia wielkiej skali i materiały zaawansowane.

W ocenie śródokresowej programu „Horyzont 2020” stwierdzono istotną lukę w kapitale wysokiego ryzyka i kapitale wzrostu w UE na potrzeby zwiększanie skali innowacji. Aby pomóc w zniwelowaniu tej luki, w ostatnich trzech latach programu „Horyzont 2020” rozpoczęto realizację projektu pilotażowego Europejskiej Rady ds. Innowacji (EIC). Ze wstępnych sygnałów wynika, że projekt pilotażowy EIC miał pozytywny wpływ na obroty i poziom zatrudnienia jego beneficjentów. Przyczynił się on również do zniwelowania krytycznej luki w finansowaniu w obszarach wysokiego ryzyka, w których dostępne rozwiązania alternatywne na szczeblu krajowym i regionalnym są ograniczone. W porównaniu z krajami o podobnych strukturach wsparcia EIC wyróżnia się jako jedyna inicjatywa oferująca wystarczająco szeroki zakres i wystarczające finansowanie, aby wspierać przedsiębiorstwa w dziedzinie najbardziej zaawansowanych technologii.

Organizacje finansowane z tego programu wykazały się większą zdolnością do przyciągania większego kapitału wysokiego ryzyka niż wnioskodawcy nieobjęci finansowaniem, choć szacunki są różne. W szczególności małym i średnim przedsiębiorstwom (MŚP) uczestniczącym w części programu LEIT udało się pozyskać inwestycje kapitałowe czterokrotnie wyższe niż otrzymany wkład z UE. Instrument finansowy InnovFin, zarządzany przez Grupę Europejskiego Banku Inwestycyjnego i wspierany w ramach programu „Horyzont 2020” kwotą 3,7 mld EUR, skutecznie zmobilizował finansowanie prywatne dla innowacyjnych przedsiębiorstw typu start-up i innych podmiotów ekosystemu w Europie. Przyczynił się on do pozyskania 77,5 mld EUR w formie instrumentów dłużnych i kapitałowych dla ponad 38 000 organizacji, co znacznie wykracza poza jego cele, oraz wspierał rozwój ekosystemów i sieci kapitału wysokiego ryzyka.

Chociaż w ramach programu „Horyzont 2020” poczyniono postępy w zmniejszaniu utrzymującej się od dawna luki między wysokiej jakości badaniami naukowymi a innowacjami rynkowymi w Europie, nie udało się jej w pełni zlikwidować. Środki służące śledzeniu rozprzestrzeniania się innowacji sugerują, że UE poprawiła swoje wyniki w okresie realizacji programu „Horyzont 2020”, ale nadal pozostaje w tyle za głównymi konkurentami międzynarodowymi w tym względzie. W ramach programu „Horyzont Europa”, w szczególności za pośrednictwem EIC, wznowiono starania na rzecz wprowadzania innowacji na rynek.

3.Kto skorzystał z finansowania w ramach programu?

Program „Horyzont 2020” wywarł znaczący wpływ na środowisko badań naukowych i innowacji i przyniósł korzyści zróżnicowanej grupie uczestników, od naukowców i badaczy pracujących w instytucjach szkolnictwa wyższego po organizacje badawcze i podmioty prywatne nastawione na zysk, takie jak małe i duże przedsiębiorstwa.

W ramach programu ogłoszono ponad 1 000 zaproszeń do składania wniosków, które przyciągnęły ponad 285 000 kwalifikujących się wniosków projektowych, co stanowi dwukrotność liczby wniosków otrzymanych w ramach poprzedniego programu 7PR. Ten gwałtowny wzrost zainteresowania świadczy o atrakcyjności i znaczeniu programu. Sfinansowano jednak tylko 35 426 projektów, co dało ogólny wskaźnik powodzenia na poziomie 12 %. Warto zauważyć, że 74 % wniosków ocenionych przez niezależnych ekspertów jako wnioski wysokiej jakości nie mogło zostać sfinansowanych ze względu na ograniczenia budżetowe. Program „Horyzont 2020”, z budżetem w wysokości 75,6 mld EUR, potrzebowałby dodatkowych 159 mld EUR na sfinansowanie wszystkich wysokiej jakości wniosków.

Aby zapewnić doskonałym wnioskom nieobjętym finansowaniem większe szanse na uzyskanie wsparcia na szczeblu krajowym lub regionalnym, 20 890 z niemal 100 000 wysokiej jakości wniosków, które nie zostały wybrane do finansowania, przyznano certyfikat „pieczęć doskonałości” . Początkowo ten unijny znak jakości miał zastosowanie wyłącznie do wniosków w ramach MSCA lub EIC, a następnie w ramach programu „Horyzont Europa” został rozszerzony na inne części programu. Analiza przeprowadzona przez Europejski Trybunał Obrachunkowy wykazała, że w trzech krajach 26 % wniosków w ramach instrumentu MŚP, które otrzymały tę pieczęć, uzyskało późniejsze finansowanie w ramach europejskich funduszy strukturalnych. Brak dostępu państw członkowskich do informacji na temat wniosków wyróżnionych pieczęciami doskonałości uznano jednak za przeszkodę w maksymalizacji ich wpływu.

Jeśli chodzi o podział środków finansowych, projekty oparte na współpracy otrzymały 78 % całkowitego finansowania; w prawie 15 000 tego typu projektów uczestniczyło średnio 11 uczestników. Dotacje dla pojedynczych beneficjentów stanowiły 22 % finansowania, ale 59 % wszystkich dotacji, głównie w ramach ERBN, MSCA i instrumentu MŚP. Średnia wielkość dotacji w ramach programu „Horyzont 2020” wzrosła do 2,3 mln EUR z 1,8 mln EUR w ramach 7PR, co stanowi wzrost również w ujęciu realnym.

Jeśli chodzi o rodzaje beneficjentów, największy udział w finansowaniu miały instytucje szkolnictwa wyższego (40 %), a następnie organizacje prywatne nastawione na zysk (28 %) i organizacje badawcze (25 %). MŚP otrzymały 17 % finansowania o łącznej wysokości 11,4 mld EUR. Instytucje szkolnictwa wyższego i organizacje badawcze o ugruntowanej pozycji miały wysoki udział w finansowaniu, co wskazuje na pewien stopień koncentracji, choć mniejszy niż w przypadku 7PR. 100 największych beneficjentów otrzymało 32 % środków (w porównaniu z 34 % w 7PR). Program przyciągnął jednak również nowe podmioty (organizacje, które nie uczestniczyły w 7PR), w szczególności mniejsze podmioty prywatne nastawione na zysk. Ci nowi uczestnicy otrzymali 19 % środków z programu „Horyzont 2020”, a jeśli uwzględnić tylko finansowanie dla prywatnych przedsiębiorstw w całym programie, odsetek ten wzrasta do 50 %. W przypadku wspólnych przedsięwzięć 19 % wszystkich środków przeznaczono na nowe podmioty.

W programie „Horyzont 2020” poprawiło się równouprawnienie płci: udział kobiet w panelach oceniających wyniósł 42 %, czyli przekroczył cel 40 %. Udział kobiet w naukowych panelach doradczych i naukowczyń w projektach utrzymywał się jednak poniżej celu 50 %, tj. był na poziomie odpowiednio 43 % i 23 %. W odpowiedzi dostosowano program „Horyzont Europa” w celu uwzględnienia aspektu płci w całym programie.

Widać wyraźne globalne zainteresowanie programem: wnioski napłynęły ze 177 krajów. Połowa wszystkich środków finansowych trafiła do zaledwie czterech krajów (Niemcy, Zjednoczone Królestwo, Francja i Hiszpania). Mniejsze państwa, takie jak Estonia, Grecja, Cypr i Łotwa, odnotowały jednak imponujące wyniki, jeśli porównać finansowanie z programu „Horyzont 2020” z wydatkami krajowymi brutto na badania i rozwój.

Państwa objęte inicjatywą rozszerzania uczestnictwa miały 8 % udziału w całkowitym wkładzie UE, co stanowi nieznaczny wzrost w porównaniu z 7PR. Chociaż zmiana ta może wydawać się umiarkowana, wszystkie te kraje z wyjątkiem dwóch zwiększyły swój udział w programie. W ocenie wskazano szereg wyzwań stojących przed tymi państwami, w tym ograniczone możliwości zarządzania międzynarodowymi projektami w zakresie badań naukowych i innowacji, drenaż mózgów, nieskuteczne krajowe systemy wsparcia oraz dostępność alternatywnych źródeł finansowania. W odpowiedzi budżet programu „Horyzont Europa” przeznaczony na poszerzanie uczestnictwa państw zwiększono trzykrotnie do poziomu 3 % i wprowadzono szereg środków mających na celu zwiększenie zaangażowania państw, w tym wzmocnienie systemu krajowych punktów kontaktowych oraz oferowanie weryfikacji wniosków przed ich złożeniem i dotacji na „cyrkulacje talentów”.

4.Jaka była wartość programu dla UE?

Program „Horyzont 2020” znacznie zwiększył zakres i jakość badań naukowych i innowacji w Europie i przyniósł skutki znacznie wykraczające poza to, co można było osiągnąć na szczeblu krajowym lub regionalnym. Wspierał działania w zakresie badań naukowych i innowacji na większą skalę, bardziej złożone i o wyższym poziomie ambicji niż to byłoby możliwe bez wsparcia ze strony UE. Przyspieszył opracowywanie rozwiązań dla pilnych globalnych wyzwań dzięki połączeniu starań i zasobów z całej Europy. Widać to wyraźnie, patrząc na trudności, z jakimi borykali się niewybrani wnioskodawcy, z których wielu nie było w stanie zrealizować swoich projektów lub musiało wprowadzić istotne zmiany, przede wszystkim ze względu na brak alternatywnych źródeł finansowania na szczeblu krajowym lub regionalnym.

Głównym atutem programu „Horyzont 2020” były współpraca multidyscyplinarna i ogólnoeuropejska współpraca w zakresie badań naukowych i innowacji. Podejście to okazało się skuteczne w łączeniu wiedzy specjalistycznej, umiejętności i zasobów z wielu krajów oraz pozwoliło utworzyć masę krytyczną w celu podniesienia jakości wyników badań naukowych i innowacji. Konkurencyjny charakter ogólnounijnego procesu finansowania dodatkowo poprawił jakość i zapewnił prowadzenie badań w obszarach o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa europejskiego.

Jak wyszczególniono w części dotyczącej wpływu gospodarczego, program przyczynił się do pozyskania zarówno finansowania prywatnego, jak i publicznego na badania naukowe i innowacje. Szacuje się, że każde 1 EUR zainwestowane w programie „Horyzont 2020” przyniesie obywatelom UE korzyści o wartości 5 EUR do 2040 r. Inwestycje te przyczyniły się do zwiększenia odsetka PKB przeznaczonego na badania i rozwój, a tym samym do dalszej konsolidacji europejskiej przestrzeni badawczej.

Długoterminowa wartość inwestowania w badania naukowe i innowacje za pośrednictwem programu ramowego na szczeblu UE jest oczywista, jeśli chodzi o tworzenie naukowych i technologicznych podstaw niezbędnych do zapewnienia UE przyszłej gotowości i autonomii strategicznej w zakresie reagowania na kryzysy. Było to szczególnie widoczne w szybkiej i skutecznej reakcji w ramach programu na pandemię COVID-19, wspartej wieloletnimi inwestycjami w badania nad mRNA.

5.Jak efektywny był program „Horyzont 2020”?

Program „Horyzont 2020” wykazał wysoki stosunek wartości do ceny dla społeczeństwa europejskiego. Jeżeli chodzi o wpływ gospodarczy, szacuje się, że każde 1 EUR wydane na program (koszty programu i koszty ponoszone przez wnioskodawców) przyniesie obywatelom UE korzyści o wartości około 5 EUR, mierzone za pomocą wpływu na PKB, do 2040 r.

Szereg środków upraszczających skutecznie zmniejszyło obciążenie administracyjne wnioskodawców i beneficjentów. Znaczące usprawnienia obejmują stosowanie podpisów elektronicznych oraz opatrzony uwagami wzór umowy o udzielenie dotacji. Zmiany te przyczyniły się do przyspieszenia procesu przyznawania dotacji, poprawy poziomów błędu i wydatków administracyjnych, które osiągały dobre wyniki w stosunku do wartości odniesienia. Główne czynniki wspierające, o których wspomniano, to nowa elektroniczna procedura zarządzania dotacjami oraz rezygnacja z etapu negocjacji. Z oceny wynika jednak, że dalsze skrócenie docelowego czasu oczekiwania na przyznanie dotacji może nie być konieczne, ponieważ mogłoby to niezamierzenie zwiększyć ryzyko błędu finansowego.

Mimo tych postępów w ocenie nie stwierdzono ogólnego pozytywnego obrazu poziomu błędu w programie. Europejski Trybunał Obrachunkowy zwrócił uwagę, że w szczególności w odniesieniu do wydatków operacyjnych i kosztów personelu poziom błędu pozostaje wysoki, a często tego błędu można uniknąć.

W perspektywie przyszłości istnieje możliwość poprawy efektywności programu ramowego UE. Wiele zainteresowanych stron wskazało, że uczestnictwo w programie „Horyzont 2020” wymaga więcej wysiłku niż w przypadku innych programów finansowania badań naukowych i innowacji. To ważna informacja, biorąc pod uwagę stosunkowo niski wskaźnik powodzenia programu, ponieważ oznacza to, że znaczna część kosztów związanych ze złożeniem wniosku stanowi stratę netto dla społeczeństwa UE. Wszelkie skuteczne środki zmniejszające te koszty mogą w dużym stopniu poprawić efektywność programu.

6.Wnioski

W ocenie stwierdzono, że program „Horyzont 2020” w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju społeczeństwa i gospodarki UE opartych na wiedzy i innowacjach. Dzięki pozyskaniu dodatkowych środków na badania naukowe i innowacje program ten wspierał nie tylko wdrażanie innych strategii politycznych UE, ale również odegrał kluczową rolę w tworzeniu i utrzymaniu europejskiej przestrzeni badawczej. Znaczenie programu „Horyzont 2020” z punktu widzenia potrzeb społecznych znajduje odzwierciedlenie w szybkim i elastycznym reagowaniu na sytuacje nadzwyczajne, takie jak epidemie Eboli i COVID-19, oraz w jego wpływowej roli w globalnych staraniach na rzecz przeciwdziałania zmianie klimatu. W ocenie podkreślono potrzebę podtrzymania działań w ramach wielu programów ramowych w celu osiągnięcia tych wyników.

Chociaż w ramach programu „Horyzont 2020” osiągnięto niektóre z celów lub kluczowych wskaźników efektywności, nie udało się osiągnąć wszystkich z nich. Ten częściowy sukces można przypisać specyficznemu charakterowi inwestycji w badania naukowe i innowacje, które często wymagają długiego okresu, aby przynieść użyteczne rezultaty. Wiele projektów wciąż jest realizowanych, stwierdzono także niedociągnięcia w pierwotnej strukturze wskaźników programu. Mimo tych wyzwań w ocenie potwierdzono, że wyniki uzyskane dzięki finansowaniu z programu „Horyzont 2020” mają wysoką wartość.

Ocena śródokresowa programu „Horyzont 2020” zaowocowała pewnymi istotnymi dostosowaniami w drugiej połowie okresu wdrażania programu. Nowe środki mające na celu zwiększenie otwartej nauki przyniosły rezultaty i utrzymano poziom uczestnictwa międzynarodowego. Do programu „Horyzont Europa” przeniesiono i wzmocniono dalsze usprawnienia, takie jak promowanie uczestnictwa kobiet, lepsze uwzględnienie nauk społecznych i humanistycznych oraz zmniejszenie obciążeń administracyjnych. Co więcej, zmieniono ramy monitorowania i oceny, aby umożliwić lepsze monitorowanie wpływu z biegiem czasu. Skuteczność tych środków zostanie dokładnie zbadana w ramach oceny śródokresowej programu „Horyzont Europa”.

W niniejszej ocenie końcowej programu „Horyzont 2020” zwrócono uwagę na kilka kluczowych obszarów wymagających dalszej poprawy i przedstawiono uwagi, które zostaną uwzględnione w przyszłych usprawnieniach.

·Poszerzenie uczestnictwa. Istnieje możliwość poszerzenia uczestnictwa w programie. Wiązałoby się to z podjęciem współpracy z nietradycyjnymi podmiotami z wielu sektorów, dyscyplin naukowych i krajów. Chociaż krajowe reformy systemów badań naukowych i innowacji mogą mieć wpływ na gotowość do udziału w projektach na szczeblu europejskim, sam program można usprawnić przez większe uproszczenie, widoczność i dostępność.

·Konieczne jest dalsze uproszczenie. Korzystne dla programu może być ukierunkowane wykorzystanie dwuetapowego procesu składania wniosków, zwłaszcza w obszarach o niskim wskaźniku powodzenia i dużej liczbie odrzuconych wniosków. Rozszerzenie stosowania systemu certyfikacji „pieczęć doskonałości” mogłoby również umożliwić ponowne wykorzystanie większej liczby wniosków w innych programach, co pozwoli ograniczyć marnotrawstwo wysiłków. Możliwe jest też dalsze uproszczenie w zakresie rozszerzenia monitorowanego wykorzystania finansowania w formie płatności ryczałtowych, a także w zakresie poprawy działań informacyjnych, rozpowszechniania informacji i doświadczeń użytkowników narzędzi programowych.

·Upowszechnianie, wykorzystanie i wdrożenie wyników. Proces upowszechniania, wykorzystywania i wdrażania wyników projektów był nierównomierny i wymaga większej uwagi. W programie „Horyzont Europa” zachęca się wnioskodawców do dokładniejszego przeanalizowania ścieżki oddziaływania w ich wnioskach. Konieczne są również usprawnienia, które zapewnią widoczność, rozpowszechnienie i praktyczne wykorzystanie wyników projektów w celu odblokowania szerszych korzyści gospodarczych i społecznych.

·Wspieranie kobiet w badaniach naukowych i innowacjach. Mimo podjętych starań osiągnięcie równowagi płci w badaniach, przedsiębiorczości i innowacjach nadal stanowi wyzwanie. Potrzebne są bardziej zdecydowane środki wspierające naukowczynie, przedsiębiorców i innowatorów zarówno w całej Europie, jak i w ramach programu ramowego.

·Zwiększenie synergii z innymi inicjatywami. Można wzmocnić synergie z innymi inicjatywami unijnymi, krajowymi i regionalnymi, w szczególności z myślą o wspieraniu rozpowszechnienia i wykorzystania wyników projektów. Obejmuje to lepsze dostosowanie w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania infrastruktur badawczych.

7.Dalsze działania

Spostrzeżenia i kluczowe wnioski wyciągnięte z niniejszej oceny końcowej programu „Horyzont 2020” powinny mieć kluczowe znaczenie nie tylko dla kształtowania bieżącej realizacji programu „Horyzont Europa”, ale także dla rozwoju polityki w zakresie przyszłych inicjatyw w zakresie badań naukowych i innowacji. Dzięki temu wnioski wyciągnięte z programu „Horyzont 2020” zostaną skutecznie uwzględnione w obecnych i przyszłych programach w celu dalszej poprawy ich skuteczności, znaczenia i wpływu na Europejczyków.

(1) Zgodnie z art. 32 ust. 4 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1291/2013 z dnia 11 grudnia 2013 r. ustanawiającego „Horyzont 2020” – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji (2014–2020), uzupełnionego rozporządzeniem (UE) 1290/2013 i decyzją Rady 2013/743/UE.